Μολιέρος, ο άνθρωπος που έκανε το θέατρο καθρέφτη της κοινωνίας

«Δεν είμαστε υπεύθυνοι μόνο γι’ αυτό που κάνουμε αλλά και γι’ αυτό που δεν κάνουμε», συνήθιζε να ψέγει την ανθρωπότητα ο γάλλος θεατράνθρωπος, ένα σωστό φαινόμενο δηλαδή που σπανίως έχει ξαναδεί το παγκόσμιο θέατρο. Δραματουργός, ηθοποιός και σκηνοθέτης, ο Ζαν-Μπατίστ Ποκλέν, που για τις ανάγκες της υποκριτικής του καριέρας είχε υιοθετήσει το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο «Μολιέρος», θεωρείται ο δημιουργός της λεγόμενης «υψηλής κωμωδίας» θέτοντας παράλληλα τα θεμέλια της ρεαλιστικής δραματουργίας. Τα έργα του αντανακλούσαν τα ήθη όλων των κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία καυτηρίαζε ο έξοχος αυτός μάστορας της σκηνής που μπόλιασε το θέατρο με τις προοδευτικές ιδέες του ουμανισμού, όταν δεν εμπνεόταν από την πλούσια αναγεννησιακή παράδοση του γαλλικού λαϊκού θεάτρου. Ήδη από τις πρώτες του δημιουργίες («Ο απερίσκεπτος» και «Ερωτικό πείσμα») μέχρι τα μεγάλα αριστουργήματά του («Φιλάργυρος», «Αρχοντοχωριάτης», «Κατά φαντασίαν ασθενής», «Ταρτούφος», «Δον Ζουάν» και «Μισάνθρωπος»), ο Μολιέρος σατίριζε ανοιχτά τον φαρισαϊσμό των ευγενών και της αστικής τάξης ενσαρκώνοντας λες το πνεύμα των λαϊκών μαζών. Στο στόχαστρό του έβαλε την επίπλαστη θεοσέβεια που εκφράζεται μέσω της υποκριτικής φιλανθρωπίας, την πνευματική χρεοκοπία και τον ωμό κυνισμό της αριστοκρατίας, θέλοντας να ξεσηκώσει το δημοκρατικό λαϊκό κοινό των παραστάσεών του εναντίον των αυταρχικών και δεσποτικών αριστοκρατών. Ο πρωτοποριακός θεατρικός συγγραφέας γνώρισε διώξεις και φυλακές και έζησε μια ζωή σαν μυθιστόρημα: μέσα σε 15 χρόνια έγραψε 20 σπουδαίες κωμωδίες, τις σκηνοθέτησε και σε πολλές πρωταγωνίστησε, αποθεώθηκε από τον λαό, κατασυκοφαντήθηκε από τους ισχυρούς και αφορίστηκε από τον Πάπα! Όταν πέθανε από υπερκόπωση στα 51 του, έπρεπε να ενταφιαστεί μυστικά από έναν ιερέα με τη μεσολάβηση του ίδιου του γάλλου βασιλιά. Μέχρι τότε βέβαια το έργο του είχε επηρεάσει βαθιά την εξέλιξη τόσο της σκηνικής πρακτικής όσο και της ίδιας της δραματουργίας, καθώς ο ανεπανάληπτος θεατράνθρωπος έγραψε κείμενα που έφεραν στον πυρήνα τους τόσο τη σκηνοθεσία όσο και την ερμηνεία τους. Ο Μολιέρος έγραφε για τον θίασό του, για συγκεκριμένους και ζωντανούς ανθρώπους δηλαδή, με τον χρόνο να τον πιέζει πάντα και να τον αναγκάζει να ανεβάζει τρία και τέσσερα έργα τη χρονιά ώστε να επιβιώσει τόσο ο ίδιος όσο και ο θίασος του. Η πάντοτε διαχρονική πένα του, που καταργεί συχνά τα όρια κωμωδίας και τραγωδίας, άφησε κληρονομιά ένα μεγάλο θέατρο που λειτουργεί πάντοτε παιδαγωγικά. Όπως εξάλλου θα μας έλεγε και ο ίδιος με το κοφτερό του χιούμορ: «Ένας μορφωμένος ηλίθιος είναι πιο ηλίθιος από έναν αμόρφωτο ηλίθιο»…

Πρώτα χρόνια

Ο Ζαν-Μπατίστ Ποκλέν γεννιέται στις 15 Ιανουαρίου 1622 μέσα σε μεγαλοαστικό περιβάλλον ως ο πρωτότοκος γιος ενός πλούσιου υφασματέμπορου που έφτασε το 1631 να γίνει βασιλικός διακοσμητής! Ο πατέρας κάνει όνειρα πως μια μέρα ο γιος του θα γίνει θαλαμηπόλος του Λουδοβίκου ΙΔ’, ο παππούς τον πηγαίνει συνέχεια στο θέατρο για να αποκτήσει πνευματική καλλιέργεια και η μητέρα φροντίζει ιδιαιτέρως για τη μόρφωσή του. Σε ηλικία 10 ετών χάνει όμως τη μητέρα του και τέσσερα χρόνια αργότερα και τη μητριά του, αναγκάζοντας τον χήρο πατέρα με τα πέντε παιδιά να τον ξαποστείλει σε ηλικία 16 ετών εσώκλειστο στο περίφημο ιησουίτικο κολέγιο του Κλερμόν, τη σχολή όπου φοίτησαν πολλοί επιφανείς Γάλλοι, μεταξύ των οποίων και ο Βολταίρος. Αφού διαμήνυσε στον πατέρα του να μεταβιβάσει κάπου αλλού το αξίωμα του βασιλικού θαλαμηπόλου, μιας και ο ίδιος είχε άλλα όνειρα, επιστρέφει στο Παρίσι με το χαρτί του νομικού ανά χείρας και ασκεί τη δικηγορία. Αυτός φαινόταν πως θα ήταν ο δρόμος της ζωής του, μέχρι να γνωρίσει τουλάχιστον το 1643 την «πέτρα του σκανδάλου», μια πανέμορφη και ταλαντούχο ηθοποιό (Μαντλέν Μπεζάρ) που τον μαγεύει με τα κάλλη της. Κι έτσι εγκαταλείπει τα νομικά, συγκροτεί θίασο μαζί της («Ένδοξο Θέατρο») και ξεκινά τις περιοδείες στην επαρχία για τα επόμενα 13 χρόνια (ως το 1658)! Ο νεαρός δικηγόρος ανεβαίνει στη σκηνή ως ηθοποιός και σκηνοθέτης αργότερα, αν και για να γίνει δραματουργός θα χρειαστούν μερικά ακόμα χρόνια. Το καλλιτεχνικό του όνομα «Μολιέρος» το πρωτοσυναντάμε σε ένα έγγραφο με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1644. Την επόμενη χρονιά θα περάσει δυο σύντομες «θητείες» στη φυλακή, καθώς ο θίασος μαστιζόταν από την ανέχεια και τα χρέη συσσωρεύονταν. Τότε ήταν που πήραν την απόφαση να εγκαταλείψουν το Παρίσι, μιας και οι δύο μεγάλες θεατρικές εταιρίες της πόλης μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον του κοινού. Από τα τέλη του 1645 μέχρι και το 1658, ο Μολιέρος οργώνει τη γαλλική επαρχία, από τη Νάντη και την Τουλούζη μέχρι τη Λυών και το Μοντπελιέ, και αναγκάζεται να κάνει τα πάντα στο θέατρό του, γινόμενος στην πορεία άνθρωπος-ορχήστρα…

Η γέννηση του Μολιέρου

To 1658, σε ηλικία 36 χρόνων, επιστρέφει στο Παρίσι ως έμπειρος πια θεατράνθρωπος για να γράψει μια από τις πιο χρυσές σελίδες στην ιστορία της υποκριτικής τέχνης. Λίγο πρωτύτερα, παρουσίασε τις δύο πρώτες (σωζόμενες) κωμωδίες του: τον «Ασυλλόγιστο της Λυών» στη Λυών το 1655 και το «Ερωτικό πείσμα» στην Μπεζιέ το 1656. Ο θεατράνθρωπος επιθυμούσε διακαώς να επιστρέψει στη σκηνή του Παρισιού και η ευκαιρία που τόσο έψαχνε παρουσιάστηκε στις 24 Οκτωβρίου 1648, όταν σε μια αίθουσα του Λούβρου ο Μολιέρος παρουσιάζει μπροστά στον γάλλο μονάρχη Λουβοδίκο ΙΔ’ ένα από τα πρώτα θεατρικά κείμενά του, μια πρωτόλεια εκδοχή της φάρσας «Ερωτευμένος γιατρός». Η επιτυχία της παράστασης θα του εξασφαλίσει την προστασία και τη φιλία του Δούκα της Ορλεάνης, αδελφού του βασιλιά. Ο Φίλιππος ήταν αυτός που θα χρηματοδοτούσε τις παραστάσεις του για τα επόμενα εφτά χρόνια, μέχρι να τον αναλάβει προσωπικά ο ίδιος ο Λουδοβίκος! Ο Μολιέρος μετονομάζει τη θεατρική εταιρία του σε «Θίασο του Βασιλιά», η οποία μπαίνει στο παλάτι και τα μεγάλα σαλόνια της αριστοκρατίας και αποκτά φήμη και κύρος. Ο βασιλιάς τού παραχωρεί δικό του θέατρο στην καρδιά της πόλης (και δίπλα στο Λούβρο) και ο Μολιέρος τον ανταμείβει το 1649 με τις «Ψευτοσπουδαίες» («Οι γελοίες κομψές κυρίες» εναλλακτικά), οι οποίες κάνουν θραύση και αποσπούν αμέσως την εμπιστοσύνη του βασιλιά. Παρά το γεγονός ότι θεωρείται αδιαμφισβήτητα ένας μεγάλος γραφιάς, ο Μολιέρος δεν ήταν θεατρικός συγγραφέας με τη σημερινή έννοια του όρου. Τα κείμενά του ήταν προορισμένα να ανέβουν στη σκηνή και ο ίδιος έγραφε όσο λιγότερο μπορούσε. Αρνούνταν μάλιστα να δημοσιεύει τα κείμενά του σε βιβλία, καθώς η λογοκλοπή έδινε και έπαιρνε στα χρόνια του και δεν ήθελε να καρπώνονται άλλοι τους κόπους της δουλειάς του. Εφτά από τα έργα του έμειναν ημιτελή, ο ίδιος δεν κυκλοφόρησε ποτέ κανένα θεατρικό του και αρνήθηκε σθεναρά να εκδοθούν τα κείμενά του σε συλλογικό τόμο. Οι κωμωδίες του ήταν αποσπασματικά έργα προορισμένα για τη θεατρική σκηνή και ο ίδιος είχε να παλέψει με τον ανταγωνισμό για το μικρό θεατρικό κοινό του Παρισιού (μιλάμε εξάλλου για τον 17ο αιώνα!), αλλά και την επιβίωση τόσο του ίδιου όσο και των συνεργατών του. Και τον λυσσαλέο αυτό αγώνα τον κέρδισε μόνος του! Κράτησε τον θίασό του δεμένο μέσω της μεγάλης προσωπικότητάς του και παρά τις τόσες αναποδιές. Τον Οκτώβριο του 1660, ο Μολιέρος παρουσιάζει τον «Σγαναρέλο» του και δρέπει για άλλη μια φορά καλλιτεχνικές και εμπορικές δάφνες, αν και δεν θα είχαν όλες του οι παραστάσεις την ίδια επιτυχία. Παρά τις όποιες εισπρακτικές αποτυχίες όμως, ο Μολιέρος χάρισε στο Παρίσι κολοσσιαίες θεατρικές στιγμές που όμοιές τους δεν είχαν ξαναδεί οι Παριζιάνοι! Όπως ο θρίαμβος του 1662 «Σχολείο Γυναικών», που έπεισε τον Λουδοβίκο να τον θέσει υπό την προστασία του. Την ίδια εποχή ο πετυχημένος πια θεατράνθρωπος αποκτά ένα παιδί με την ερωμένη του, το οποίο πέθανε όμως σε τρυφερή ηλικία…

Σκάνδαλα και περιπέτειες με τις Αρχές

Ήδη από την πρεμιέρα του στις 26 Δεκεμβρίου 1662, το «Σχολείο Γυναικών» προκάλεσε σκάνδαλο στην παρισινή κοινωνία, καθώς πολλοί υποπτεύονταν ήδη ότι η κωμική διάνοια δεν είχε ούτε όσιο ούτε ιερό και ήταν έτοιμος να τα βάλει με το πολιτικό και θρησκευτικό κατεστημένο. Το έργο αυτό τους δικαίωσε και με το παραπάνω! Στη διαμάχη που ξεσπά γύρω από το έργο, ο Μολιέρος απαντά με τα μονόπρακτα «Κριτική του Σχολείου Γυναικών» (Ιούνιος 1663) και «Αυτοσχεδιασμός των Βερσαλλιών» (1664). Το 1664 λαμβάνει χώρα η πρεμιέρα της κωμωδίας «Γάμος με το στανιό» και στις 12 Μαΐου παρουσιάζονται οι τρεις πρώτες πράξεις του «Ταρτούφου», του έργου που θα τον έβαζε σε μεγάλους μπελάδες, αναγκάζοντας ακόμα και τον πάτρονά του Λουδοβίκο ΙΔ’ να απαγορεύσει το ανέβασμά του στη Γαλλία! Στις 20 Φεβρουαρίου 1662, ο Μολιέρος παντρεύεται την Αρμάν Μπεζάρ, την οποία τα επίσημα έγγραφα χαρακτηρίζουν αδελφή της ερωμένης του Μαντλέν, αν και οι σύγχρονές του πηγές τη θέλουν κόρη της! Όπως κι αν έχει, ο γάμος απέδωσε τρία παιδιά, αν και μόλις μία κόρη επιβίωσε. Όπως υποδεικνύουν οι λίβελλοι κατά του Μολιέρου, ο γάμος ενδέχεται να μην ήταν καθόλου ευτυχισμένος. Η κατακραυγή κατά του Μολιέρου εκδηλώθηκε και πάλι τον Μάιο του 1664, όταν παρουσιάζονται οι πρώτες πράξεις του «Ταρτούφου». Οι ευγενείς απαιτούν από τον Λουδοβίκο να απαγορεύσει το έργο και ο βασιλιάς αναγκάζεται να συγκατανεύσει. Απτόητος, ο Μολιέρος κάνει την κατάσταση σαφώς χειρότερη όταν ανεβάζει το 1665 μια πρώιμη εκδοχή του «Δον Ζουάν», συγκεντρώνοντας τώρα τη μήνη του ρωμαιοκαθολικισμού! Η δουλειά ήταν κολοσσιαία αποτυχία και κατέβηκε έπειτα από μόλις 15 παραστάσεις. Δεν ξαναπαίχτηκε μάλιστα ποτέ από τον Μολιέρο. Έχοντας πια ανοιχτά απέναντι τόσο την αριστοκρατία όσο και τον κλήρο, ο Μολιέρος συνέχισε να αναπνέει θεατρικά καθώς είχε την αμέριστη υποστήριξη του βασιλιά, ο οποίος μέσα στον χαλασμό και τα σκάνδαλα δίνει στον θίασο του Μολιέρου τον τίτλο του βασιλικού θιάσου αλλά και μια ιδιαιτέρως γενναία χορηγία. Αν και οι βασιλικές χάρες είχαν την ιδιοτροπία τους, καθώς ο Λουδοβίκος υποσχόταν πολλά και διάφορα στον Μολιέρο, τα οποία δεν πραγματοποιούσε συνήθως αφήνοντάς τον να παλεύει τόσο με την ανέχεια όσο και με τις διωκτικές Αρχές. Η βασιλική αυλή διψούσε εξάλλου για ανάλαφρες φαρσοκωμωδίες παρά για θεατρικά αριστουργήματα. Παρά τις αντιξοότητες, ο Μολιέρος έγραψε στα 15 χρόνια του Παρισιού τα 31 από τα 95 θεατρικά του, τα οποία παρουσίαζε σταθερά ο ίδιος στο κοινό. Για να ξεπεράσει μάλιστα τις απαγορεύσεις των έργων του (ο «Ταρτούφος» για πέντε χρόνια και ο «Δον Ζουάν» στο διηνεκές!) αλλά και τις αναποδιές με τη βασιλική χρηματοδότηση και την κακή υποδοχή των παραστάσεών του, ήταν τώρα αναγκασμένος να γράφει πυρετωδώς, κάτι που διεκδικούσε μεγάλο φόρο στην υγεία του. Χαρακτηριστικό εδώ είναι ότι από τα πέντε θεατρικά που έγραψε και ανέβασε τη σεζόν του 1666-1667, μόλις ένα, το «Γιατρός με το στανιό», έγινε επιτυχία. Αν και την επόμενη χρονιά ο «Μισάνθρωπός» του χαρακτηρίστηκε από την πρεμιέρα αριστούργημα και έσωσε την παρτίδα για τον θίασό του. Η εκκλησία λίγο έλειψε να καταφέρει και νέα νίκη εναντίον του δραματουργού, αν και η απαγόρευση είχε μόνο προσωρινό χαρακτήρα. Ο Μολιέρος έγραψε νέους εμπορικούς και καλλιτεχνικούς θριάμβους με τις επόμενες γλυκόπικρες κωμωδίες του («Ζορζ Νταντέν» και «Φιλάργυρος» το 1668, «Αρχοντοχωριάτης» το 1870, «Οι κατεργαριές του Σκαπίνου» το 1671, «Οι σοφολογιότατες» το 1672), αν και το τέλος κοντοζυγώνει, καθώς δουλεύει κυριολεκτικά νυχθημερόν για να τα καταφέρει και η υπερκόπωση του έχει πια χτυπήσει για τα καλά την πόρτα…

Τελευταίες μέρες

Οι πενταετείς περιπέτειες να ανεβάσει τον «Ταρτούφο», ο οποίος παιζόταν και κοβόταν, απαγορευόταν και επαναπαγορευόταν, τον εξάντλησε ψυχολογικά, την ίδια ώρα που έπασχε από υπερκόπωση λόγω του καταιγιστικού ρυθμού της ζωής του. Πλέον δεν μπορούσε να απαλλαγεί από τις αρρώστιες που τον ταλαιπωρούσαν, οι οποίες δεν τον άφηναν να γράφει με τον γνώριμο ρυθμό του. Οι παραστάσεις διακόπτονται συχνά λόγω ασθένειας του Μολιέρου και η υγεία του χειροτερεύει συνεχώς, ιδίως μετά τον θάνατο και του δεύτερου γιου του, που έζησε μόλις δέκα μέρες. Παρά τις περιπέτειες με την υγεία του, αποδίδει μια νέα σειρά σατιρικών έργων στα τέσσερα τελευταία αυτά χρόνια της ζωής του, όπως τον φοβερό και τρομερό «Κατά φαντασίαν ασθενή». Στις 17 Φεβρουαρίου 1673, την ώρα που ήταν στη σκηνή ερμηνεύοντας έναν ρόλο της νέας του θεατρικής επιτυχίας, ο Μολιέρος κατέρρευσε στη σκηνή. Τον μετέφεραν στο σπίτι του, όπου και πέθανε λίγο αργότερα. Και καθώς δεν είχε προλάβει να αποκηρύξει το έργο του αλλά και το ίδιο το επάγγελμα του ηθοποιού, ενταφιάστηκε αδιάβαστος μετά το ηλιοβασίλεμα της 21ης Φεβρουαρίου… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr