Ο άγνωστος ομοϊδεάτης του Μαντέλα, Στιβ Μπίκο

Το ημερολόγιο έγραφε 12 Σεπτεμβρίου 1977 όταν ο Στίβεν Μπαντού Μπίκο άφησε την τελευταία του πνοή σε κελί φυλακής στην Πρετόρια κάτω από «αδιευκρίνιστες συνθήκες». Η ανακοίνωση της είδησης του θανάτου του την επόμενη μέρα έμελλε να πυροδοτήσει διεθνή κατακραυγή αλλά και έκτροπα στο εσωτερικό, καθώς όλοι κατηγορούσαν τη νοτιοαφρικανική κυβέρνηση για τον χαμό του. Ο φλογερός ακτιβιστής δεν ήταν εξάλλου ο μόνος έγκλειστος που πέθαινε στα χέρια των νοτιοαφρικανικών Αρχών, αν και ήταν ένα ιδιαιτέρως προβεβλημένο μέλος του φοιτητικού αγώνα των νεαρών μαύρων για ισονομία και ισοπολιτεία στα εδάφη τους, κι έτσι η φημολογούμενη πολιτική δολοφονία του δεν θα περνούσε στα «ψιλά». Ο χαρισματικός ηγέτης του Κινήματος Μαύρης Συνείδησης ήταν άλλο ένα θύμα της αποικιοκρατικής βαρβαρότητας και του απαρτχάιντ, σε μια χώρα που η μαύρη πλειονότητα πάλευε για ίσα δικαιώματα με τη λευκή μειονότητα. Ο μαρτυρικός θάνατος του Μπίκο συνόψιζε με τραγικά ιδανικό τρόπο όλες τις περιπέτειες που είχε ζήσει στη ζωή του επειδή ήθελε απλώς να μην ντρέπεται που είναι μαύρος στην ίδια του την πατρίδα. Συνιδρυτής της Νοτιοαφρικανικής Σπουδαστικής Ένωσης (SASO), ο Μπίκο καλούσε τους φοιτητές να απελευθερωθούν από τα ψυχολογικά δεσμά τους και να νιώσουν περήφανοι για την καταγωγή τους, καθώς μόνο έτσι θα άλλαζε η Νότιος Αφρική ριζικά. Η ίδρυση της SASO το 1968 σηματοδότησε την πυροδότηση του Κινήματος της Μαύρης Συνείδησης, που αναβίωσε την αντίσταση κατά του απαρτχάιντ στη δεκαετία του 1970 και απέδωσε πολλές πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις. Μέχρι το 1973 βέβαια η νοτιοαφρικανική κυβέρνηση είχε ήδη φιμώσει τον Μπίκο κλείνοντάς τον καταναγκαστικά στο σπίτι του και απαγορεύοντάς του οποιαδήποτε δράση, αν και ο ίδιος μόνο φρόνιμα δεν θα καθόταν. Όχι μόνο μετέδιδε το μήνυμα της αντίστασης παντού και συνέβαλλε ενεργά στη δημιουργία πολιτικών φορέων και σπουδαστικών ενώσεων, αλλά έδωσε μορφή στην οργή των φοιτητών σφυρηλατώντας το πιο δραστήριο και μετριοπαθές στον τρόπο δράσης του κίνημα διεκδίκησης που έβλεπε ποτέ η πολύπαθη Νότιος Αφρική. Ο Στιβ Μπίκο παραμένει ο μεγαλύτερος μάρτυρας του κινήματος κατά του απαρτχάιντ, την ίδια ώρα που η φιλοσοφία του ότι η πολιτική ελευθερία μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν οι μαύροι σταματήσουν να αισθάνονται κατώτεροι από τους λευκούς προσέλκυσε τεράστιο διεθνές ενδιαφέρον και θεωρείται εν πολλοίς το σημείο καμπής στην κατάλυση των πολιτικών διαχωρισμού. Η θεωρητική του ματιά ήταν πιο δραστική από το σκεπτικό του ANC και απηχούσε τη λογική του Γκάντι: αν οι μαύροι δεν μπορούν να βασίζονται στη βοήθεια των λευκών, πρέπει να αποσυρθούν από κάθε συνεργασία μαζί τους. Το Κίνημα Μαύρης Συνείδησης σήκωσε στις πλάτες του το απελευθερωτικό κίνημα όταν αυτό έμοιαζε να παραπαίει, αφού οι περισσότεροι ηγέτες του ANC βρίσκονταν ήδη στη φυλακή ή την εξορία…

Πρώτα χρόνια

Ο Στίβεν Μπαντού Μπίκο γεννιέται στις 18 Δεκεμβρίου 1946 στη σημερινή επαρχία Ανατολικό Ακρωτήρι της Νότιας Αφρικής ως το τρίτο από τα τέσσερα παιδιά μιας τοπικής οικογένειας. Ο πατέρας του ήταν κατώτερος δημόσιος υπάλληλος και η μητέρα του καθάριζε τα σπίτια των λευκών. Οι γονείς μετέδωσαν στα παιδιά τους τη φλόγα του αγώνα κατά του απαρτχάιντ από την πρώτη στιγμή, κάτι που μόνο περιπέτειες θα έφερνε στους απογόνους. Πολιτικά ενεργός από παιδί ακόμα, ο Μπίκο θα εκδιωχθεί από το σχολείο για τον πρώιμο ακτιβισμό του, αν και σε πείσμα των Αρχών θα ολοκληρώσει τη βασική εκπαίδευση σε ένα φιλελεύθερο καθολικό εκπαιδευτικό ίδρυμα το 1966. Φωτισμένο πνεύμα και καλός μαθητής, ο Μπίκο θα θελήσει κατόπιν να σπουδάσει γιατρός και θα γίνει δεκτός στο πανεπιστήμιο, αν και μέχρι τότε η φλόγα του ακτιβισμού είχε γίνει σωστή λαίλαπα. Έχοντας χάσει τον πατέρα του σε ηλικία 4 ετών, ο Μπίκο παντρεύτηκε το 1970 τη σύζυγό του και απέκτησε δύο παιδιά, αν και έμελλε να κάνει τρία ακόμα με δύο άλλες γυναίκες (μία εξ αυτών ήταν η συνοδοιπόρος του στον πολιτικό αγώνα)…

Ακτιβισμός και διώξεις

Από την πρώτη στιγμή που πάτησε το πόδι του στο πανεπιστήμιο, αναμείχθηκε με την πολιτική διεκδίκηση, γραφόμενος στη μετριοπαθή πολυφυλετική Εθνική Ένωση Νοτιοαφρικανών Σπουδαστών, αν και σύντομα αποχώρησε πιστεύοντας ότι κάθε ομάδα (μαύροι, Ινδοί κ.λπ.) χρειαζόταν τον δικό της φορέα πάλης. Διαφώνησε όμως και με τον βασικό πυλώνα της σπουδαστικής ένωσης, που ήθελε απλώς να μπορούν οι μαύροι να συμμετέχουν στις κοινωνικές διαδικασίες του λευκού. Για τον Μπίκο, η κοινωνία όφειλε να αναδιοργανωθεί εκ βάθρων και να επικεντρωθεί πρωτίστως γύρω από τη μαύρη πλειονότητα. Κι έτσι το 1968 οι πολιτικές του απόψεις θα πάρουν μορφή με την ίδρυση της Νοτιοαφρικανικής Σπουδαστικής Ένωσης, μιας αποκλειστικά μαύρης οργάνωσης φοιτητών που σκοπό είχε την πάλη με το απαρτχάιντ. Η δραστήρια και ειρηνική ένωση του Μπίκο πυροδότησε τελικά τον σχηματισμό του Κινήματος Μαύρης Συνείδησης στη Νότια Αφρική, μπολιάζοντας και πάλι τον αγώνα κατά των πολιτικών διαχωρισμού. Ο Μπίκο έγινε πρόεδρος της SASO το 1969, αν και τρία χρόνια αργότερα θα αποβληθεί από την Ιατρική Σχολή και πάλι για τον πολιτικό του αγώνα. Στις νέες διώξεις του λευκού καθεστώτος απαντά με την ίδρυση ενός ακόμα φορέα, της Συνέλευσης Μαύρων Ανθρώπων, μιας υπεροργάνωσης-ομπρέλας που θα γινόταν προοδευτικά ο βασικός μοχλός του Κινήματος Μαύρης Συνείδησης κατακτώντας ολοένα και μεγαλύτερο κοινωνικό έρεισμα στη δεκαετία του 1970.

Ασταμάτητος καθώς ήταν και παθιασμένος ακτιβιστής, θα προσελκύσει τη μήνη της λευκής κυβέρνησης το 1973, όντας τώρα στο άμεσο στόχαστρο των διωκτικών Αρχών. Οι απαγορεύσεις πέφτουν βροχή: πλέον δεν μπορεί να μιλά δημοσίως και να δημοσιεύει κείμενα, δεν επιτρέπεται να συνομιλεί με δημοσιογράφους και Μέσα και, ακόμα χειρότερα, του απαγορεύουν να μιλά με περισσότερα του ενός άτομα τη φορά! Οι δυσβάσταχτοι αυτοί όροι σιωπής που του επέβαλε το λευκό καθεστώς και η απαγόρευση όλων των μαύρων κινημάτων έπαψαν εξωτερικά κάθε θύλακα αντίστασης, αν και ο Μπίκο και οι ακτιβιστές του συνέχισαν φυσικά να εργάζονται στο παρασκήνιο. Στο πλαίσιο αυτό, ιδρύει ένα μυστικό κεφάλαιο στα μέσα της δεκαετίας του 1970 με σκοπό την αρωγή των πολιτικών κρατουμένων και των οικογενειών τους. Παρά το γεγονός ότι τον έχουν φιμώσει και έθεσαν εκτός νόμου κάθε ακτιβιστική δράση, φορέα και κίνημα, ο Μπίκο συνεχίζει να καλεί τους μαύρους σπουδαστές να αναγνωρίσουν την έμφυτη αξιοπρέπειά τους και να σταματήσουν να νιώθουν ντροπή για τα δεινά που τους επέβαλλε ο λευκός, επεκτείνοντας το μήνυμά του από τα πανεπιστημιακά έδρανα μέχρι και κάθε μαύρη κοινότητα της Νότιας Αφρικής. Η καθεστωτική κυβέρνηση συνέχισε να τον παρενοχλεί συλλαμβάνοντάς τον αναίτια τέσσερις φορές μεταξύ 1975-1977 και ρίχνοντάς τον στη φυλακή χωρίς να του αποδοθούν ποτέ κατηγορίες ή να περάσει από δίκη. Ακόμα και πίσω από τα κάγκελα οργάνωνε όμως ειρηνικές κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες, στις οποίες η αστυνομία απαντούσε με ευρεία χρήση πυρών…

Η μοιραία σύλληψη και ο φόνος

Πλέον ήταν ξεκάθαρο στους συναγωνιστές του ότι η κυβέρνηση τον είχε στο στόχαστρο και δεν θα σταματούσε αν δεν τον έβγαζε από τη μέση. Η μεγάλη ευκαιρία που έψαχναν οι αρχές ήρθε στις 18 Αυγούστου 1977, όταν ο Μπίκο συλλαμβάνεται με έναν ακόμα αγωνιστή σε οδόφραγμα να μοιράζει φυλλάδια και οδηγείται για άλλη μια φορά στις φυλακές του Πορτ Ελίζαμπεθ, στη νοτιότερη «μύτη» της Νότιας Αφρικής, κατηγορούμενος τώρα για τρομοκρατία. Τα ίχνη του χάνονται και θα ξαναβρεθούν έναν μήνα αργότερα, στις 11 Σεπτεμβρίου, όταν ο Μπίκο θα πεταχτεί γυμνός και αλυσοδεμένος έξω από το νοσοκομείο των φυλακών Πρετόρια, κάπου 1.200 χιλιόμετρα μακριά δηλαδή, όπου και θα αφήσει την τελευταία του πνοή την επόμενη μέρα, 12 Σεπτεμβρίου 1977, από εκτεταμένη εγκεφαλική αιμορραγία. Την ίδια μέρα οι νοτιοαφρικανικές Αρχές ανακοινώνουν ότι ένας μαύρος πολιτικός κρατούμενος βρέθηκε νεκρός στο κελί του στις φυλακές της Πρετόρια κάνοντας επισήμως λόγο για «αδιευκρίνιστα αίτια θανάτου». Η κοινή γνώμη σοκάρεται και κανείς δεν έχει καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται περί πολιτικής δολοφονίας. Η κυβέρνηση δηλώνει ότι ο Μπίκο πέθανε έπειτα από απεργία πείνας στις 25 Σεπτεμβρίου, την ημέρα της κηδείας του ακτιβιστή, η οποία μετατρέπεται σε κραυγή διαμαρτυρίας: με παρουσία ξένων διπλωματών από 12 χώρες και 20.000 μαύρων, η νεκρώσιμη ακολουθία προκαλεί αναταραχές και έκτροπα που θα γενικευτούν την επομένη σε όλη τη χώρα.

Με υψωμένες τις γροθιές τους και φωνάζοντας επαναστατικά συνθήματα, οι μαύροι εκφράζουν την οργή τους στο αυθόρμητο αυτό βίαιο ξέσπασμα, το οποίο θα καταστείλει η αστυνομία με πρωτοφανή -ακόμα και για το απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής- αγριότητα. Η διεθνής κατακραυγή αναγκάζει τη ρατσιστική κυβέρνηση να πάρει πίσω τα ψελλίσματα περί αυτοκτονίας και απεργίας πείνας και στις 14 Νοεμβρίου έρχεται το πόρισμα του ιατροδικαστή που είναι καταπέλτης: ο Μπίκο δολοφονήθηκε από τους φύλακές του έπειτα από παρατεταμένα βασανιστήρια. Από την τελική ανασυγκρότηση της ιστορίας έμαθε η οικουμένη ότι ο Μπίκο ανακρίθηκε στην αίθουσα 619 του αστυνομικού τμήματος του Πορτ Ελίζαμπεθ για 22 ώρες, με την ανάκριση να περιλαμβάνει βασανιστήρια που τον οδήγησαν σε κώμα. Η Αστυνομία άλλαξε τώρα τους ισχυρισμούς της και από το αρχικό «πέθανε από απεργία πείνας» δήλωνε πια ότι ο ακτιβιστής χτύπησε το κεφάλι του σε έναν τοίχο κατά τη διάρκεια μικροσυμπλοκής με τους φύλακες, αποδίδοντας τον θάνατό του στο τυχαίο του συμβάντος. Η εισαγγελική έρευνα είναι όμως κόλαφος: για να σώσουν οι καλοί δεσμοφύλακες τον Μπίκο, τον έβαλαν γυμνό μέσα στο πόρτ μπαγκάζ του αστυνομικού τζιπ και τον μετέφεραν στην Πρετόρια, που διέθετε φυλακή με νοσοκομείο. Ο Μπίκο πέθανε κατά το ταξίδι, ξεψυχώντας με το που έφτασε στην Πρετόρια. Οι πέντε αστυνομικοί που αποδείχτηκε ότι ήταν ένοχοι για τον θάνατό του (αποδείχτηκε αργότερα, γιατί τότε δεν αποδόθηκαν κατηγορίες σε κανέναν) ζήτησαν αμνηστία από την Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης το 1997, η οποία ανέλαβε τη διερεύνηση κατηγοριών καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια του απαρτχάιντ, η οποία ωστόσο δύο χρόνια αργότερα αρνήθηκε να τους δώσει συγχωροχάρτι για το έγκλημα. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ καταδίκασε πάντως τις πρακτικές της νοτιοαφρικάνικης κυβέρνησης.

Όσο για τον Μπίκο, ήταν τώρα παγκόσμια μορφή στον αγώνα κατά του ρατσισμού και ένας από τους κορυφαίους ακτιβιστές της Νότιας Αφρικής ενάντια στην ανηλεή πρακτική του απαρτχάιντ… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr