Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν κατακλύσει την καθημερινότητά μας, επηρεάζοντας όλες τις ηλικιακές ομάδες. Ωστόσο, η χρήση τους από τα παιδιά και τους εφήβους έχει προκαλέσει σοβαρές ανησυχίες για την ψυχική υγεία, την ασφάλεια και τη γενικότερη ανάπτυξή τους.
Η Αυστραλία αναμένεται να γίνει η πρώτη χώρα που θα απαγορεύσει τη χρήση social media σε παιδιά ηλικίας κάτω των 16 ετών. Παρόμοια μέτρα περιορισμού εξετάζουν πλέον πολλές κυβερνήσεις και άλλων χωρών, μεταξύ των οποίων και η ελληνική.
Όπως ανακοινώθηκε μέσα στο πρώτο τρίμηνο του 2025 αναμένεται να ξεκινήσει η λειτουργία του Kids Wallet, του παιδικού πορτοφολιού που θα δίνει τη δυνατότητα στον γονέα να περιορίζει την πρόσβαση των ανηλίκων, κάτω των 15 ετών, στα social media. Η εν λόγω εφαρμογή μπορεί να εγκατασταθεί τόσο στα κινητά των παιδιών, όσο και στα τάμπλετ.
Τα μέτρα που εξετάζονται πηγάζουν από τις δικαιολογημένες ανησυχίες για τον εθισμό των παιδιών και την έκθεση σε ακατάλληλο περιεχόμενο, σε απάτες, αλλά και σε cyber bullying.
Ωστόσο, οι ειδικοί προειδοποιούν πως η απαγόρευση ενδεχομένως να μην είναι ο καλύτερος τρόπος για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Σύμφωνα με επιστήμονες στο περιοδικό Nature, η απαγόρευση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται να βασίζεται περισσότερο σε φόβους παρά σε αποδείξεις για την αποτελεσματικότητά της.
Σύμφωνα με τον Andrew Przybylski, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, η επιστημονική συναίνεση δεν υποστηρίζει ότι τέτοια μέτρα είναι αποτελεσματικά για την προστασία των παιδιών και η αποτελεσματική επιβολή τους είναι δύσκολη. Σημειώνεται πως πολλά παιδιά παρακάμπτουν ήδη τα υπάρχοντα όρια ηλικίας.
Ο εθισμός των social media
Το πρόβλημα είναι ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν σχεδιαστεί για να είναι εθιστικά. Όπως σημειώνεται στο Psychology Today, όταν ελέγχουμε τη σελίδα μας, ο εγκέφαλός μας γαντζώνεται στην ντοπαμίνη που απελευθερώνεται. Όταν μια ανταμοιβή είναι απροσδόκητη, ο εγκέφαλός μας γίνεται εμμονικός, προσδοκώντας το επόμενο χτύπημα.
Επιπλέον, η κοινωνική ψυχολογία εξηγεί γιατί είμαστε τόσο ανεξέλεγκτα ερωτευμένοι από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα. χρειαζόμαστε διαπροσωπική σύνδεση και ταυτόχρονα επιθυμούν επικύρωση. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κάνουν και αυτά τα δύο πιο εύκολα, μέσω των ειδοποιήσεων ή των like που λαμβάνουμε.
Αυτές οι επιπτώσεις δεν έχουν ηλικιακό όριο. Γιατί λοιπόν εστιάζουμε ιδιαίτερα στα παιδιά σχολικής ηλικίας, δηλαδή έως 18 ετών. Κανείς δεν αποκτάει ανοσία μετά τα 18 ή τα 20, ωστόσο σε παιδιά και εφήβους η επίδραση γίνεται στην αναπτυσσόμενη αμυγδαλή και τον προμετωπιαίο φλοιό. Η σήψη του εγκεφάλου δεν είναι απλώς μια δημοφιλής φράση, αλλά μια ερευνητική διαπίστωση.
Οι προβληματικοί ανήλικοι χρήστες παρουσιάζουν συμπτώματα εθισμού, που συνοψίζονται στα εξής:
- παραμέληση άλλων δραστηριοτήτων χάριν της αφιέρωσης χρόνου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης,
- λένε ψέματα για το πόσο χρόνο δαπανούν στο διαδίκτυο και προβάλλουν συχνά επιχειρήματα σχετικά με τη χρήση που κάνουν
- παρουσιάζουν αδυναμία ελέγχου της χρήσης των social media και βιώνουν στερητικό σύνδρομο.
Τα οφέλη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι όμως μόνο πηγή κινδύνων, αλλά υπάρχει και η θετική πλευρά τους. Στον σύγχρονο κόσμο είναι και ένα εργαλείο κοινωνικής σύνδεσης και υποστήριξης. Σύμφωνα με έρευνα του Pew Research Center το 2022, το 80% των εφήβων στις ΗΠΑ δήλωσε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τους βοηθούν να αισθάνονται πιο συνδεδεμένοι με τους φίλους τους.
Για πολλά παιδιά, οι πλατφόρμες λειτουργούν ως «σανίδα σωτηρίας» για να βρουν κοινότητες και υποστήριξη που ίσως δεν έχουν αλλού. Η απαγόρευση θα μπορούσε να τα απομονώσει, εντείνοντας τις δυσκολίες τους.
Σύμφωνα με έρευνα του ευρωπαϊκού γραφείου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, και στην Ελλάδα τα παιδιά σχολικής ηλικίας χρησιμοποιούν τα social media κυρίως για επικοινωνία με φίλους και άλλους, ενώ το ποσοστό αυτών που παρουσιάζει προβληματική συμπεριφορά είναι περίπου στο 13%
Αναλυτικότερα τα στοιχεία για τη χρήση social media από παιδιά σχολικής ηλικίας στην Ελλάδα (11, 13 και 15 ετών αγόρια και κορίτσια) δείχνουν ότι:
Αποτελούν μέσο συνεχής επικοινωνίας με φίλους και άλλους:
- 11χρονοι – Κορίτσια 24%, Αγόρια 26%
- 13χρονοι – Κορίτσια 43%, Αγόρια 41%
- 15χρονοι – Κορίτσια 44%, Αγόρια 32%
Στα γενικά στοιχεία:
- Το 14% των εφήβων 11, 13 και 15 ετών δεν χρησιμοποιεί social media,
- Το 44% είναι ενεργοί χρήστες,
- Το 28% είναι εντατικοί χρήστες και
- Το 13% παρουσιάζει προβληματική συμπεριφορά.
Σύμφωνα με τα επιμέρους στοιχεία ανά ηλικιακή κατηγορία για την προβληματική χρήση των social media:
- 11χρονοι – Κορίτσια 6%, Αγόρια 7%
- 13χρονοι – Κορίτσια 20%, Αγόρια 12%
- 15χρονοι – Κορίτσια 21%, Αγόρια 10%
Οι εναλλακτικές λύσεις
Αντί για γενικές απαγορεύσεις, οι ειδικοί προτείνουν μέτρα που εστιάζουν στην εκπαίδευση και την ευαισθητοποίηση. Όπως σημειώνεται στο Psychology Today, o περιορισμός της πρόσβασης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να ενισχύσει τη δυσαρέσκεια των νέων, να οδηγήσει σε συμπεριφορές με γνώμονα την περιέργεια και τελικά να αφήσει τους νέους ανεπαρκείς στη διαχείριση των προκλήσεων της ψηφιακής ζωής όταν τελικά αναπόφευκτα θα τις αντιμετωπίσουν.
Τα παιδιά χρειάζονται εργαλεία για να διαχειρίζονται τον ψηφιακό κόσμο και η εισαγωγή μαθημάτων ψηφιακής παιδείας στα σχολεία θα μπορούσε να είναι πιο αποτελεσματική από τις απαγορευσεις.
Επιπλέον, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης θα πρέπει να αναλάβουν περισσότερη ευθύνη. Η διαφάνεια στους αλγόριθμους, η καλύτερη διαχείριση περιεχομένου και η ενίσχυση των συστημάτων αναφοράς θα μπορούσαν να μειώσουν σημαντικά τους κινδύνους.
Έρευνες δείχνουν ότι οι νέοι αντιτίθενται στις γενικές απαγορεύσεις και ζητούν περισσότερη εκπαίδευση για ασφαλή πλοήγηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι επίσης κοινή πεποίθηση, ότι οι εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης και όχι οι χρήστες πρέπει να θεωρηθούν υπεύθυνοι για τις βλάβες που προκαλούν οι πλατφόρμες και είναι αυτές που θα πρέπει να κάνουν περισσότερα για τον έλεγχο του περιεχομένου.
Δίκαιη η ανησυχία, ερωτήματα για την αντιμετώπιση
Είναι σαφές ότι γονείς και κρατικές αρχές έχουν δίκιο να ανησυχούν για τους κινδύνους που συνδέονται με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ωστόσο, η απαγόρευση δεν φαίνεται να είναι η καλύτερη λύση.
Όπως υπογραμμίζουν οι ειδικοί στο Psychology Today και το Nature, χρειάζονται πιο στοχευμένες και επιστημονικά τεκμηριωμένες προσεγγίσεις, όπως η εκπαίδευση, η ρύθμιση των πλατφορμών και η υποστήριξη των παιδιών. Μόνο μέσα από τη συνεργασία όλων των εμπλεκομένων μπορεί να εξασφαλιστεί ένα ασφαλές ψηφιακό περιβάλλον για τα παιδιά.
