Τα περιστατικά βίας στους εφήβους έχουν πάρει ανησυχητικές διαστάσεις και αποτελούν καθημερινή πρώτη είδηση σε όλα τα ειδησεογραφικά μέσα. Όλοι αναρωτιόμαστε πού οφείλεται η έξαρση του φαινομένου και αν εντέλει γονείς, σχολικά περιβάλλοντα και κοινωνικός περίγυρος μπορούν να εξαλείψουν τη βία μεταξύ ανηλίκων. Και κυρίως το πώς.
Απευθυνθήκαμε στον κ. Νίκο Σιδέρη, ψυχίατρο, ψυχαναλυτή και διευθυντή του Ινστιτούτου «Γαληνός», ο οποίος μίλησε στο Newsbeast.gr για την «πυρηνική αντίδραση της βίας», πώς δηλαδή οι κυρίαρχες αξίες της σύγχρονης κοινωνίας υποσκάπτουν την ηθική θωράκιση των νέων, αλλά και τι μπορούμε να κάνουμε για να χτυπήσουμε το κακό στη ρίζα του.
Ποιοι είναι οι βασικότεροι λόγοι εμφάνισης και εξάπλωσης των φαινομένων εφηβικής βίας;
Ο πυρήνας του φαινομένου της εφηβικής βίας είναι μία ακόμη εκβλάστηση του κυρίαρχου ναρκισσισμού, που φουσκώνει το «Εγώ» και υποσκάπτει κάθε «Εμείς» και κάθε συλλογική αξία. Υπάρχει μια αλυσιδωτή αντίδραση που ονομάζω «πυρηνική αντίδραση της βίας» και σχηματοποιείται ως εξής:
Κάθε άνθρωπος χρειάζεται μια αναφορά που ορίζει την αναπαράσταση του κόσμου και τη θέση του μέσα σ’ αυτόν. Στην εποχή μας, όπου με ανόητα χάχανα έχουν παραμεριστεί αξίες όπως «φιλότιμο», «σεβασμός», «παίζω με κανόνες» κ.τ.ό., για τους ενήλικες αυτή η αναφορά είναι γνωστή: Το χρήμα. Πολλά λεφτά ίσον «πω πω και ποιος είμαι εγώ», μεσαία λεφτά ίσον «κάτι είμαι κι εγώ», λίγα λεφτά ίσον «δεν με λογαριάζουν»… Οι έφηβοι όμως δεν μπορούν να υιοθετήσουν ως θεμέλια αναφορά τους το χρήμα, επειδή απλούστατα δεν έχουν δικά τους χρήματα και όσα διαθέτουν είναι δοτά. Βρήκαν λοιπόν, στον κόσμο του αχαλίνωτου εγωκεντρισμού και του «Φά’ τους να μη σε φάνε», ένα αγαθό που θεωρούν ότι διαθέτουν σε αφθονία. Είναι η δύναμη.
Τώρα, η πιο πρόχειρη κι εύκολη επίδειξη δύναμης είναι η βία – και μάλιστα η ακατέργαστη βία. Όχι η έντεχνη βία, όπως π.χ. στο καράτε, όπου πλαισιώνεται από μακρόχρονη μαθητεία και εποπτεία δασκάλων καθώς και από αυστηρούς κανόνες, οι οποίοι ορίζουν και ποιος μπορεί να ασκήσει την έντεχνη βία σε ποιον. Για παράδειγμα, στις πολεμικές τέχνες και την πυγμαχία ή την πάλη, δεν νοείται ένα άτομο 120 κιλών να παλεύει με έναν που είναι 55 κιλά, γιατί ακόμη και η επικράτηση τέτοιας ασύμμετρης δύναμης είναι απαξία και ακυρώνει την όποια νίκη.
Και όμως, αυτή είναι η κύρια μορφή της εφηβικής βίας σήμερα: Η άσκηση ασύμμετρης δύναμης σε στόχο αδύναμο να αμυνθεί, ιδίως όταν μία αγέλη εφήβων σε υστερία τού ορμάει «για πλάκα» ή για εκδίκηση ή απλά κατοχή εδάφους (όπως τα ζώα που κατουράνε για να ορίσουν την περιοχή τους…).
Και το τελευταίο βήμα, που κλειδώνει τα μυαλά και καθιστά αδύνατη τη σκέψη, είναι η απόλαυση του κακού και του πόνου που προκαλείται στον άλλον: Ο παλιός καλός σαδισμός. Αυτή η νοσηρή σαδιστική απόλαυση είναι η πηγή της τρομερής και τρομακτικής σαγήνης που ασκούν η δύναμη και η βία στους εφήβους, φέρνοντας τους μεγάλους σε απόγνωση μπροστά σ’ αυτή την ανοίκεια μαγεία.
Ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας;
Η οικογένεια υπάρχει, λειτουργεί και διαμορφώνεται μέσα από την επίδραση που της ασκούν οι συλλογικές αναπαραστάσεις και ο κυρίαρχος λόγος, όπου δεσπόζει ο ναρκισσισμός και ο πόλεμος όλων εναντίον όλων, η αρχή «φά’ τους να μη σε φάνε». Η υπαρκτή σχετική ιδιαιτερότητα και μερική ιδιοπροσωπία της δεν την καθιστά μόνη υπεύθυνη για τη διολίσθηση των παιδιών στη λατρεία της δύναμης και της βίας.
Σίγουρα, αν εξοπλίσει από νωρίς το παιδί με την αίσθηση ότι αγαπιέται σωστά και ότι μπορεί να αγαπήσει όμορφα, με δύναμη χαρακτήρα και αρετές, όπως η αρχή «Ποτέ δεν κάνω στον άλλον ό,τι δεν θέλω να κάνουν σ’ εμένα» και «Υπερασπίζομαι τον αδύναμο», το έχουν θωρακίσει ισχυρά απέναντι στους πειρασμούς του κυρίαρχου λόγου, της κυρίαρχης ναρκισσιστικής ιδεολογίας και νοοτροπίας και την ανάγκη ενσωμάτωσης στις ομαδικές διεργασίες ιδίως των συνομηλίκων του.
Άρα, η οικογένεια, για ένα πρώτο αλλά καθοριστικό διάστημα της ανάπτυξης του παιδιού, έχει διαμορφωτικό ρόλο. Όμως, από μόνη της -και με δεδομένη την ατέλεια όλων των ανθρώπινων πραγμάτων, μαζί και της οικογένειας- δεν μπορεί να κάνει τα πάντα ενάντια σε τερατώδεις δυνάμεις, όπως ο κυρίαρχος λόγος, η κουλτούρα του ναρκισσισμού, η επιρροή των μέσων και των δικτύων… Το να δείχνουμε με το δάχτυλο την οικογένεια ως κύρια υπεύθυνη, αγνοώντας τις κοινωνικές διεργασίες που την επηρεάζουν και τη διαμορφώνουν, είναι ανεύθυνη στάση αποποίησης ευθυνών ή μεγαλοπρεπής επίδειξη αγνοίας.
Υπάρχουν τρόποι αντιμετώπισης από τους γονείς, το σχολείο, το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο τόσο για τα παιδιά που δέχονται όσο και για τα παιδιά που ασκούν βία;
Πολλά μπορούν να γίνουν από πολλούς. Όμως, όσο παραμένει η σαγήνη της δύναμης και της βίας, τίποτε δεν μπορεί να γίνει ριζικά. Μόνο αν χτυπήσουμε το κακό στη ρίζα του, αποδομώντας αυτή τη νοσηρή σαγήνη με τρόπους, όπως αυτοί που αναλύονται στο βιβλίο μου «Δύναμη και βία στην εφηβεία» (εκδόσεις Μεταίχμιο), απελευθερώνοντας παιδιά και παιδαγωγούς από τα μάγια της, μόνο τότε μπορούμε όχι απλώς να αναχαιτίσουμε, αλλά να κατανικήσουμε αυτό το ιστορικό φαινόμενο που ισχυρίζεται ότι είναι φυσικό και ακατανίκητο.
Tι μπορεί να κάνει τα παιδιά μας να μείνουν μακριά από τον πειρασμό της βίας;
Να αποδομήσουμε τη σαγήνη της δύναμης και της βίας ανοίγοντας τα μάτια και τα μυαλά μας. Το πρώτο και αναγκαίο βήμα εδώ είναι να δούμε τα πράγματα όπως είναι και να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους: τη θρασυδειλία όχι μαγκιά αλλά ψευτομαγκιά, όσους χτυπούν αδύναμο όχι νταήδες αλλά ψευτονταήδες, το bullying όχι εκφοβισμό αλλά τραμπουκισμό, ψευτομαγκιά και ψευτονταηλίκι, την απόλαυση του κακού σαδισμoύ και τη σαγήνη της δύναμης και της βίας νοσηρή φαντασίωση και κούφια αυταπάτη.
Κι ένα ακόμη πολύτιμο εργαλείο, που συνεργεί με την αποδόμηση της σαγήνης, είναι η παιδαγωγική αξιοποίηση του ενυπάρχοντος, δηλαδή θετικών προτύπων που τα παιδιά λατρεύουν και ταυτίζονται μαζί τους, με κορυφαίο παράδειγμα τους υπερήρωες (Μπάτμαν κλπ.). Εμείς οι μεγάλοι διαπράττουμε μείζονα αστοχία παραβλέποντας την αξία αυτού του καλού που ήδη ενυπάρχει στην ψυχή και τον κόσμο των παιδιών μας.
Σπίτι και σχολείο μπορούν να κάνουν θαύματα αν γνωρίσουν και αξιοποιήσουν αυτόν τον παιδαγωγικό θησαυρό, μιλώντας με τα παιδιά (ιδίως μέχρι να φτάσουν στο Γυμνάσιο) στο πνεύμα του «Κάν’ το όπως ο Μπάτμαν», δηλαδή βάλε τη δύναμή σου στην υπηρεσία του καλού και προστάτευε τον αδύναμο που υφίσταται επίθεση από ασύμμετρη δύναμη.
