Όλοι κατά καιρούς μπορεί να οδηγούμαστε στην αναζήτηση μοτίβων και νοημάτων γύρω μας, ακόμα κι εκεί όπου δεν υπάρχουν πραγματικά. Προσπαθούμε να συνδέσουμε τις «τελείες» που θα μας αποκαλύψουν την «κρυφή εικόνα».

Πρόκειται για μια συμπεριφορά που αποκαλείται «αποφένια» και με λίγα λόγια είναι η τάση να αντιλαμβανόμαστε ουσιαστικές συνδέσεις ακόμη και μεταξύ άσχετων πραγμάτων. Σε φυσιολογικό βαθμό δεν είναι κάποια διαταραχή ή ψυχική ασθένεια. Είναι μια κοινή ανθρώπινη εμπειρία. Όμως σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να συνδέεται με ψυχωτικές καταστάσεις.

Ζήτημα… ψυχολογικής ασφάλειας

Η χρήση του όρου αποφένια στην ψυχολογία αποδίδεται στον Γερμανό νευρολόγο Klaus Conrad. Προκύπτει από την ελληνική λέξη «αποφαίνω» (αναδεικνύω, εμφανίζω) και τον χρησιμοποίησε για να περιγράψει ένα τυπικό σύμπτωμα ψύχωσης με ψευδαισθήσεις και αυταπάτες. Παρόλο που ξεκίνησε ως τρόπος περιγραφής μιας ψυχωτικής κατάστασης, είναι στην πραγματικότητα ένα χαρακτηριστικό που εμφανίζεται συχνά και σε μη ψυχωτικούς ανθρώπους.

Ικανοποιώντας την ανάγκη μας για νόημα και σύνδεση σε διάφορες καταστάσεις, πολλοί από εμάς αναζητούμε μοτίβα και καταλήγουμε σε συμπεράσματα για το τι μπορεί να σημαίνει κάτι. Προτιμούμε τα πράγματα να συμβαίνουν για κάποιο λόγο, γιατί αυτό μας παρέχει ψυχολογική ασφάλεια. Καθώς όμως ορισμένα γεγονότα δεν έχουν σαφή αιτία -ή τουλάχιστον δεν έχουν κάποια που μπορούμε να αντιληφθούμε-  επιδιώκουμε να ξεφύγουμε από την άβολη θέση της άγνοιας, αποδίδοντας «βολικά» για εμάς νοήματα. Με αυτόν τον τρόπο, ο κόσμος γύρω μας γίνεται περισσότερο κατανοητός.

Η μεροληψία επιβεβαίωσης σαφώς και εμπλέκεται στο φαινόμενο της αποφένιας, καθώς κατά κόρον ερμηνεύουμε τις πληροφορίες με τρόπο που να συμφωνεί με τις πεποιθήσεις μας. Μπορεί ακόμη και να είμαστε επιλεκτικοί με τα δεδομένα που λαμβάνουμε ή να θυμόμαστε μόνο τις λεπτομέρειες που επιβεβαιώνουν αυτό που πιστεύουμε ήδη ως αληθινό. Επίσης ορισμένες έρευνες, όπως σημειώνει το VeryWellMind, υποδεικνύουν πως η αποφένια μπορεί να έχει δώσει ιστορικά στους ανθρώπους ένα εξελικτικό πλεονέκτημα.

Όπως και να έχει, με αυτόν τον τρόπο ακούμε ή βλέπουμε πράγματα που πιθανόν να μην υπάρχουν, πιστεύουμε στα ζώδια, στα γούρια, σε προφητείες, σε ανύπαρκτα μοτίβα και σε μια σειρά θεωριών που μπορεί να μην επιβεβαιώνονται.

Είναι η αποφένια ψυχική διαταραχή;

Η αποφένια δεν είναι ψυχική διαταραχή, αν και μπορεί ενδεχομένως να είναι σύμπτωμα κάποιας διαταραχής. Όλοι μας έχουμε στιγμές αποφένιας. Είναι στη φύση του ανθρώπου να αναζητά συνδέσεις, επειδή με αυτόν τον τρόπο βάζει τάξη σε έναν κόσμο που συχνά μπορεί να φαίνεται ακατάστατος και χαοτικός.

Όταν η αποφένια γίνεται ακραία, μπορεί να είναι ένδειξη ψύχωσης, δηλαδή μιας ψυχικής κατάστασης που χαρακτηρίζεται από την απώλεια επαφής με την πραγματικότητα. Η ψύχωση με τη σειρά της είναι ένα σύμπτωμα αρκετών – και διαφορετικών – ψυχικών ασθενειών, συμπεριλαμβανομένης της διπολικής διαταραχής, της σοβαρής κατάθλιψης και της σχιζοφρένειας.

Αιτίες της αποφένιας

Αν η αποφένια δεν συνδέεται με ψύχωση και κάποια ψυχική ασθένεια ή με χρήση ουσιών ή φαρμάκων, τότε στους υγιείς ανθρώπους μπορεί να οφείλεται στα εξής:

  • Σε μια αυξημένη επιθυμία να αποδίδουν πάντα νόημα στα όσα συμβαίνουν γύρω τους.
  • Σε ορισμένους τύπους προσωπικότητας, οι οποίοι μπορεί να είναι πιο επιρρεπείς στην αποφένια.
  • Στην ανθρώπινη επιθυμία για θετικά αποτελέσματα και στην αντίληψη πως η έλλειψη σαφούς ή προφανούς νοήματος είναι μια αρνητική κατάσταση.
  • Στην «πλάνη του παίκτη», όπως αποκαλείται η ιδέα (π.χ. στον τζόγο) ότι τα μοτίβα που βλέπουμε σε προηγούμενα γεγονότα καθορίζουν τα μελλοντικά.

Ποια είναι η διαφορά μεταξύ αποφένιας και παραειδολίας;

Η παραειδολία είναι μια έννοια σχετική με την αποφένια, καθώς περιλαμβάνει την εύρεση νοήματος εκεί όπου δεν υπάρχει. Αλλά η παραειδολία είναι όταν βρίσκετε νόημα σε οπτικές αναπαραστάσεις. Μπορεί για παράδειγμα να βλέπει κάποιος πρόσωπα εκεί όπου δεν υπάρχουν. Ενδεικτικές περιπτώσεις παραειδολίας είναι οι αναφορές κάποιων πως βλέπουν τον Ιησού σε ένα τσιπ πατάτας ή σε σχηματισμούς βράχων ή σύννεφων ή ότι η Παναγία απεικονίζεται σε ένα σάντουιτς με τυρί. Όπως η αποφένια, η παραειδολία μπορεί να συνδέεται με ψύχωση και σχιζοφρένεια.

Πώς να διαχειριστείτε την αποφένια και πότε να ζητήσετε ιατρική βοήθεια

Εάν απολαμβάνετε να συμμετέχετε σε ορισμένες μορφές αποφένιας, όπως η ανάγνωση του ωροσκοπίου σας ή η τήρηση κάποιων συνηθειών πριν από τον αγώνα της ομάδας σας, δεν υπάρχει κανένας λόγος ανησυχίας. Εάν πάλι η τάση αυτή σας ανησυχεί ή εάν γίνεται εμμονική, είτε από εσάς είτε από ένα αγαπημένο σας πρόσωπο, θα πρέπει να επικοινωνήσετε με έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Η μεγαλύτερη ανησυχία με την αποφένια είναι ότι μπορεί να είναι σύμπτωμα μιας εξελισσόμενης ψύχωσης. Τα σημάδια της ψύχωσης μπορεί να περιλαμβάνουν:

  • Ψευδείς πεποιθήσεις, όπως το να πιστεύετε ότι οι άνθρωποι στο διαδίκτυο ή στην τηλεόραση προσπαθούν να σας στείλουν ένα κρυφό μήνυμα
  • Ψευδαισθήσεις, που σημαίνει ότι βλέπετε ή ακούτε πράγματα που δεν υπάρχουν
  • Παράνοια
  • Απομάκρυνση από φίλους και οικογένεια
  • Παράξενες και ανούσιες ιδέες
  • Μη φροντίδα του εαυτού ή μη συμμετοχή στην προσωπική υγιεινή
  • Ακραίες αλλαγές στα μοτίβα ύπνου
  • Δυσκολία διάκρισης του φανταστικού από το πραγματικό
  • Δυσκολία επικοινωνίας και αλλαγές στα μοτίβα ομιλίας
  • Αδυναμία λειτουργίας στην καθημερινή ζωή
  • Δυσκολία να παρευρεθείτε στη δουλειά ή στη σχολή σας

Εάν εσείς ή ένα αγαπημένο σας πρόσωπο έχετε κάποια από αυτά τα σημάδια, είναι σημαντικό να ζητήσετε βοήθεια από κάποιον ειδικό της ψυχικής υγείας. Και μάλιστα το συντομότερο δυνατόν. Η ψύχωση είναι θεραπεύσιμη, αλλά αν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα, μπορεί να γίνει επικίνδυνη και για τον ίδιο τον ασθενή και για τους ανθρώπους γύρω του.