Στη συνείδηση πολλών, η νηστεία αποτελεί κυρίως μια θρησκευτική πρακτική — μια πράξη εγκράτειας και πνευματικής προετοιμασίας που διατρέχει το ετήσιο εκκλησιαστικό ημερολόγιο. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, οι περίοδοι νηστείας είναι πολυάριθμες και αυστηρές: η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, ο Δεκαπενταύγουστος, η νηστεία των Χριστουγέννων, των Αγίων Αποστόλων, εβδομαδιαίες νηστείες κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, καθώς και ορισμένες μονοήμερες νηστείες υψηλής σημασίας. Ποια είναι όμως η επίδραση αυτής της συστηματικής αποχής από ζωικές τροφές στον ανθρώπινο οργανισμό, όταν εφαρμόζεται με συνέπεια σε ετήσια βάση;

Η διατροφή της νηστείας: Τι περιλαμβάνει και τι αποφεύγεται

Κατά τις νηστείες της Ορθόδοξης παράδοσης, αποκλείονται το κρέας, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα αυγά και σε αρκετές ημέρες και το ψάρι. Το ελαιόλαδο και το κρασί περιορίζονται ή καταναλώνονται μόνο Σάββατο και Κυριακή. Αντί αυτών, η διατροφή βασίζεται σε όσπρια, λαδερά φαγητά, φρούτα, λαχανικά, ξηρούς καρπούς, θαλασσινά και προϊόντα φυτικής προέλευσης. Η παραδοσιακή ελληνική νηστεία, επομένως, έρχεται πολύ κοντά σε αυτό που η σύγχρονη διατροφολογία αναγνωρίζει ως μεσογειακή φυτοφαγική διατροφή.

Σύμφωνα με έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί από ελληνικά και διεθνή πανεπιστήμια —μεταξύ άλλων και από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης— η συστηματική νηστεία όπως εφαρμόζεται στην Ορθόδοξη παράδοση μπορεί να προσφέρει σημαντικά οφέλη, όπως:

  1. Μείωση της χοληστερίνης και των λιπιδίων: Η αποχή από ζωικά λιπαρά οδηγεί σε βελτίωση του λιπιδαιμικού προφίλ και σε μείωση της LDL («κακής») χοληστερόλης.
  2. Βελτίωση του γλυκαιμικού ελέγχου: Η κατανάλωση τροφών με χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη βοηθά στη σταθεροποίηση του σακχάρου στο αίμα, ενώ η υψηλή περιεκτικότητα της νηστίσιμης διατροφής σε φυτικές ίνες επιβραδύνει την απορρόφηση της γλυκόζης.
  3. Αντιφλεγμονώδης δράση: Η φυτική διατροφή μειώνει τους δείκτες φλεγμονής στο σώμα, γεγονός που προστατεύει από καρδιαγγειακά νοσήματα, αυτοάνοσα και κάποιες μορφές καρκίνου.
  4. Ενίσχυση του μικροβιώματος του εντέρου: Οι τροφές φυτικής προέλευσης προάγουν την ποικιλομορφία των «καλών» βακτηρίων του εντέρου, γεγονός που συνδέεται με την ενίσχυση του ανοσοποιητικού και τη μείωση φλεγμονών.
  5. Έλεγχος βάρους: Αν και δεν είναι ο σκοπός της, η νηστεία συνήθως οδηγεί σε μείωση της θερμιδικής πρόσληψης, βοηθώντας στην απώλεια ή διατήρηση του σωματικού βάρους.

Πιθανές ελλείψεις και προϋποθέσεις

Ωστόσο, η νηστεία δεν στερείται κινδύνων, ειδικά όταν εφαρμόζεται χωρίς επαρκή ποικιλία ή γνώση. Ο αποκλεισμός ζωικών προϊόντων μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη πρόσληψη βιταμίνης Β12, σιδήρου, ψευδαργύρου και πρωτεΐνης. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται σε ευάλωτες ομάδες, όπως τα παιδιά, οι έγκυες γυναίκες, οι ηλικιωμένοι και όσοι αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας. Η καθοδήγηση από διατροφολόγο ή γιατρό μπορεί να εξασφαλίσει ότι η νηστεία εφαρμόζεται ισορροπημένα, χωρίς διατροφικές ελλείψεις, με κατάλληλους συνδυασμούς τροφών και ενδεχομένως συμπληρώματα.

Αξιοσημείωτο είναι ότι η νηστεία στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι απλώς μια διατροφική πρακτική. Είναι ένα σύνθετο σύστημα εγκράτειας, πειθαρχίας και εσωτερικής άσκησης, που περιλαμβάνει και νηστεία του νου, της καρδιάς και της γλώσσας. Έτσι, οι επιπτώσεις της αφορούν όχι μόνο το σώμα, αλλά και την ψυχή.

Στο φως της σύγχρονης επιστήμης, οι παραδοσιακές νηστείες δεν φαίνονται πια ως ένας αυστηρός θρησκευτικός κανόνας, αλλά ως μία σοφή, εμπειρικά θεμελιωμένη πρακτική που ενισχύει την υγεία, την πνευματικότητα και την αυτοσυνείδηση.

Όλες οι νηστείες της Ορθόδοξης Εκκλησίας

Η Ορθόδοξη Εκκλησία καθορίζει συγκεκριμένες περιόδους και ημέρες νηστείας μέσα στο εκκλησιαστικό έτος, όχι απλώς ως μία τυπική αποχή από συγκεκριμένες τροφές, αλλά ως πνευματική πράξη εγκράτειας, καθαρμού και εσωτερικής προετοιμασίας. Οι νηστείες αυτές βασίζονται σε μακραίωνη παράδοση, έχουν θεολογική και λειτουργική σημασία και συνοδεύονται από λατρευτικές εκφράσεις, με στόχο τη βαθύτερη ένωση του ανθρώπου με το Θείο.

Η μεγαλύτερη και αυστηρότερη νηστεία του έτους είναι η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, που ξεκινά με την Καθαρά Δευτέρα και καταλήγει το Μεγάλο Σάββατο. Αποτελεί μία περίοδο πνευματικού αγώνα και προετοιμασίας για το Πάσχα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι πιστοί απέχουν από την κατανάλωση κρέατος, ψαριού, γαλακτοκομικών προϊόντων, αυγών, και σε πολλές ημέρες και από το λάδι και το κρασί, με εξαίρεση τα Σάββατα και τις Κυριακές. Ειδικές εξαιρέσεις στη νηστεία αυτή αποτελούν η ημέρα του Ευαγγελισμού (25 Μαρτίου) και η Κυριακή των Βαΐων, στις οποίες επιτρέπεται η κατανάλωση ψαριού.

Η δεύτερη μεγάλη περίοδος νηστείας είναι εκείνη των Χριστουγέννων, που αρχίζει στις 15 Νοεμβρίου και ολοκληρώνεται στις 24 Δεκεμβρίου. Και εδώ προβλέπεται αποχή από κρέας, γαλακτοκομικά και αυγά, ωστόσο η νηστεία είναι λιγότερο αυστηρή από εκείνη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, καθώς τις περισσότερες ημέρες επιτρέπεται η κατανάλωση ψαριού, εκτός από τις Τετάρτες και τις Παρασκευές. Καθώς πλησιάζει η γιορτή των Χριστουγέννων, από τις 18 Δεκεμβρίου και μετά, η νηστεία γίνεται αυστηρότερη.

Η νηστεία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστή και ως Δεκαπενταύγουστος, διαρκεί από την 1η έως τη 14η Αυγούστου. Είναι αυστηρή νηστεία, αντίστοιχη με εκείνη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, και προβλέπει αποχή από όλα τα ζωικά προϊόντα και συχνά και από λάδι. Η μόνη εξαίρεση γίνεται στις 6 Αυγούστου, εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κατά την οποία επιτρέπεται η κατανάλωση ψαριού.

Μια ακόμη νηστεία είναι εκείνη των Αγίων Αποστόλων, η οποία ξεκινά τη Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγίων Πάντων και ολοκληρώνεται στις 28 Ιουνίου, παραμονή της εορτής των Αγίων Πέτρου και Παύλου. Η διάρκειά της διαφέρει κάθε χρόνο, ανάλογα με το πότε πέφτει το Πάσχα. Κατά τη νηστεία αυτή αποφεύγεται το κρέας, ενώ η κατανάλωση ψαριού επιτρέπεται τις περισσότερες ημέρες, εκτός από τις Τετάρτες και τις Παρασκευές.

Μονοήμερη αλλά αυστηρή είναι η νηστεία της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, που τιμάται στις 14 Σεπτεμβρίου. Την ημέρα αυτή η Εκκλησία καλεί τους πιστούς σε πλήρη αποχή από ζωικά προϊόντα και λάδι, ασκώντας την εγκράτεια με ιδιαίτερη ευλάβεια.

Πέρα από τις μεγάλες περιόδους και τις ειδικές εορτές, η Ορθόδοξη παράδοση προβλέπει εβδομαδιαία νηστεία κάθε Τετάρτη και Παρασκευή. Την Τετάρτη, οι πιστοί νηστεύουν εις μνήμην της προδοσίας του Ιησού, ενώ την Παρασκευή τιμάται η Σταύρωσή Του. Τις ημέρες αυτές συνήθως προβλέπεται αποχή από κρέας και ψάρι, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις επιτρέπεται το λάδι.

Ειδικές μονοήμερες νηστείες με αυστηρό χαρακτήρα περιλαμβάνουν επίσης την Αποτομή της Κεφαλής του Ιωάννου του Προδρόμου (29 Αυγούστου), τη Μεγάλη Παρασκευή και ξανά την Υψωση του Τιμίου Σταυρού. Κατά τις ημέρες αυτές συχνά ενδείκνυται ξηροφαγία, δηλαδή κατανάλωση τροφών χωρίς λάδι και χωρίς θερμική επεξεργασία.

Τέλος, σε ορισμένες εορτές, ακόμα και αν πέσουν μέσα σε περίοδο νηστείας, η Εκκλησία επιτρέπει την κατάλυση ψαριού, αναγνωρίζοντας τη μεγάλη σημασία της ημέρας. Τέτοιες περιπτώσεις είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στις 25 Μαρτίου και η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου. Η νηστεία στην Ορθόδοξη Εκκλησία, λοιπόν, δεν περιορίζεται σε διατροφική πρακτική. Είναι άσκηση, είναι προσφορά, είναι τρόπος ζωής που ενώνει το σώμα και το πνεύμα με τον Θεό και τον συνάνθρωπο.