Παρότι, έχουν γίνει σημαντικά βήματα στην ευρύτερη κοινωνική αποδοχή των προβλημάτων ψυχικής υγείας και της αντιμετώπισής τους, το στίγμα για τους ανθρώπους με ψυχοκοινωνικά προβλήματα εντοπίζεται ακόμη στο δημόσιο και μιντιακό λόγο, είτε φανερά, είτε πιο καλυμμένα. Ο «τρελός» και η «τρέλα», λέξεις που έχουν σημαδέψει ολόκληρες γενιές ολόκληρες ατόμων με ψυχολογικά προβλήματα, μπορεί να μη βρίσκονται πια στους πηχυαίους τίτλους των άρθρων, αλλά συνεχίζουν να τρυπώνουν με διάφορους τρόπους στα ρεπορτάζ των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης.
Σε μια πρόσφατη μεγάλη έρευνα που αφορούσε τη χρήση στιγματιστικού λόγου στα ΜΜΕ, αναλύθηκαν δώδεκα συγκεκριμένα περιστατικά στα οποία υπήρχε εμπλοκή ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα και το πώς αυτά καλύφθηκαν από δεκαπέντε διαφορετικά μέσα (εφημερίδες, websites και τηλεόραση).
Η έρευνα αυτή, που έγινε στα πλαίσια του έργου «Σβήνουμε το Στίγμα» με επιβλέπουσα την Δρ. Αγγελική Καρδαρά, έδωσε πολύ χρήσιμα συμπεράσματα για το πώς αντιμετωπίζουν τα Μέσα το συγκεκριμένο ζήτημα.
Η έρευνα έγινε στο πλαίσιο του προγράμματος «Σβήνουμε το Στίγμα. Στο λόγο μας» που υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund, με διαχειριστή επιχορήγησης στην Ελλάδα το Ίδρυμα Μποδοσάκη από κοινού με το SolidarityNow και τα ευρήματά της ανέδειξαν ποιοτικές διαφοροποιήσεις ανά τύπο μέσου στο τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο στιγματιστικός λόγος.
Συνολικά, τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι υπάρχει μια πρόοδος στη χρήση της ορολογίας, οπότε η χρήση του όρου «τρελός» μοιάζει να έχει υποχωρήσει στον χαρακτηρισμό των ψυχικά ευάλωτων ανθρώπων. Βέβαια, αυτό το συμπέρασμα δεν αντικατοπτρίζει πλήρως τη σύγχρονη μιντιακή πραγματικότητα, μιας και ο στιγματιστικός λόγος κάνει την εμφάνισή του δια της πλαγίας οδού και όχι πια από τους ίδιους τους δημοσιογράφους. Η υπέρ προβολή των εγκλημάτων και ο τρόπος που συχνά αυτά καλύπτονται μέσα από συνεχείς μαρτυρίες –π.χ γειτόνων, συγγενών, φίλων, περαστικών- , συχνά αφιλτράριστες, οδηγεί πολλές φορές σε χρήση στιγματιστικών όρων χωρίς συχνά οι άνθρωποι να το καταλαβαίνουν ή να το γνωρίζουν.
Και φυσικά, υπάρχουν ακόμα μερικές πολύ δυσάρεστες εκπλήξεις όπου ο λόγος που θα χρησιμοποιήσει ένας δημοσιογράφος θα είναι ακραία στιγματιστικός. Σε ένα δημοσίευμα για μια φωτιά σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα, ο ασθενής που την προκάλεσε χαρακτηρίστηκε ως ο Hannibal Lecter από την «Σιωπή των Αμνών».
Τα πράγματα είναι καλύτερα σε έγκυρες εφημερίδες και websites, όπου συνηθέστερα συναντάμε καλές πρακτικές στις αναφορές τους σε άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα.
Το ερώτημα που τίθεται λοιπόν είναι αν μπορεί να περιοριστεί το φαινόμενο του στιγματιστικού λόγου και με ποιον τρόπο. Στόχος του προγράμματος «Σβήνουμε το Στίγμα. Στο λόγο μας» είναι να ενισχύσει τη συνηγορία υπέρ των ατόμων με ψυχοκοινωνικές δυσκολίες καθώς και να συμβάλει στον περιορισμό του στιγματιστικού μιντιακού και δημόσιου λόγου προσφέροντας εργαλεία άσκησης συνηγορίας, και χρήσης ορθής γλώσσας για την κατάρριψη στερεοτύπων, την αποφυγή επικίνδυνων γενικεύσεων, τον σεβασμό των δικαιωμάτων και την αποφυγή άκριτου αποκλεισμού.
Μέσα από τα αποτελέσματα δυο ερευνών που έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος, εκπονήθηκαν εργαλεία στοχευμένης αντιμετώπισης του στιγματιστικού λόγου:
«Τα βασικά μας εργαλεία είναι ένας εύχρηστος οδηγός που συγκεντρώνει χρήσιμες πληροφορίες, προσπαθώντας να διαλύσει τους μύθους που ακούγονται για την ψυχική υγεία. Δηλαδή προσπαθεί να χτυπήσει τα στερεότυπα και να δώσει ένα άλλο παράδειγμα πάνω σε ζητήματα ψυχικής υγείας και ψυχικής ασθένειας. Τμήματα του οδηγού μπορεί να βρει κάποιος στο website μας svinoumetostigma.gr. Επίσης, τρέχει αυτήν την περίοδο και μια στοχευμένη καμπάνια που εμπεριέχει παραδείγματα και αντιπαραδείγματα στιγματιστικού λόγου» μας ενημερώνει η υπεύθυνη του έργου «Σβήνουμε το Στίγμα» Ψυχολόγος Παναγιώτα Φίτσιου, μέλος της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος. Επίσης, στο πλαίσιο του έργου προωθείται «η εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση τόσο του κοινού, αλλά πολύ συγκεκριμένων ομάδων όπως οι δημοσιογράφοι και οι σπουδαστές σε σχολές Μ.Μ.Ε., πολίτες δημοσιογράφοι, bloggers».
Η συνηγορία στο προσκήνιο
Όμως, ίσως η κυριότερη δράση του έργου είναι η συνηγορία, μια δραστηριότητα η οποία είναι αρκετά υποτιμημένη στη χώρα μας, σε σχέση με τη δυναμική που έχει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ο υπεύθυνος επικοινωνίας του «Σβήνουμε το στίγμα. Στο λόγο μας» Αντώνης Μπούγιας επισημαίνει με απλά λόγια τις βασικές λειτουργίες της συνηγορίας και πώς ακριβώς αυτή αναπτύσσεται στο πρόγραμμα. «Η συνηγορία ουσιαστικά φέρνει στο προσκήνιο μια συζήτηση προσφέροντας πληροφορίες, παραθέτοντας όλες τις πτυχές του προβλήματος, αλλά και τις πιθανές λύσεις. Για να υπάρξει συνηγορία πρέπει να υπάρξει αρχικά ενημέρωση του κοινού πάνω στο ζήτημα. Στη συνέχεια περιμένουμε την ενεργοποίηση των αποδεκτών της πληροφορίας και σε ένα δεύτερο χρόνο θεσμικές αλλαγές από τη πολιτεία. Υπάρχει βέβαια και η αυτοσυνηγορία, η οποία αφορά τους άμεσα εμπλεκόμενους, δηλαδή άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχοκοινωνικά προβλήματα και τις οικογένειες τους».
Συνεπώς, η συνηγορία μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα επωφελής για μια ευάλωτη ομάδα πληθυσμού, όπως είναι τα άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα. «Ειδικά σε ό,τι αφορά τον στιγματιστικό λόγο, η συνηγορία μπορεί να αναδείξει την σημασία του ζητήματος και τις επιπτώσεις του στα άτομα με ψυχική αναπηρία, να ευαισθητοποιήσει το κοινό αλλά και ειδικές ομάδες όπως οι δημοσιογράφοι, οι δημόσιοι υπάλληλοι κ.λ.π. και να προτείνει μέτρα και δράσεις για την αλλαγή των υφιστάμενων συμπεριφορών και νομοθεσίας. Έτσι, η προώθηση ενός Κώδικα Αρχών κατά του στιγματιστικού λόγου στα δημόσια μέσα ενημέρωσης αποτελεί μια καίρια δράση συνηγορίας που μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις τόσο στα άτομα με αναπηρία όσο και στο επίπεδο του δημόσιου λόγου και στον σεβασμό της διαφορετικότητας μέσα στην κοινωνία» επισημαίνει η Δρ. Μαρία Μουσμούτη, Εκτελεστική Διευθύντρια του Ιδρύματος Τσάτσου που συμμετέχει ως εταίρος στο πρόγραμμα.
Άλλωστε, ένας από τους σκοπούς του «Σβήνουμε το Στίγμα» είναι να καταθέσει προτάσεις με αλλαγές τόσο προς το ρυθμιστικό πλαίσιο ελέγχου του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης, όσο και προς την Ε.Σ.Η.Ε.Α. για αλλαγές στον Κώδικα Επαγγελματικής Ηθικής και Κοινωνικής Ευθύνης των δημοσιογράφων-μελών της. Το αν αυτές οι αλλαγές θα γίνουν αποδεκτές είναι κάτι που θα διαπιστώσουμε στο μέλλον. Το μόνο σίγουρο είναι ότι τόσο η συζήτηση για τον στιγματιστικό λόγο στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, όσο και οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να αντιμετωπιστεί, έχει έρθει πλέον στο προσκήνιο.
*Το έργο «Σβήνουμε το στίγμα. Στο λόγο μας» υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund, με φορέα υλοποίησης την Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος και εταίρους το Ίδρυμα Θεμιστοκλή & Δημήτρη Τσάτσου – Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και την Εταιρία Μέριμνας και Αποκατάστασης Ατόμων με Ψυχοκοινωνικά Προβλήματα. Το πρόγραμμα Active citizens fund, ύψους € 12εκ, χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία και είναι μέρος του χρηματοδοτικού μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) περιόδου 2014 – 2021, γνωστού ως EEA Grants. Το πρόγραμμα στοχεύει στην ενδυνάμωση και την ενίσχυση της βιωσιμότητας της κοινωνίας των πολιτών και στην ανάδειξη του ρόλου της στην προαγωγή των δημοκρατικών διαδικασιών, στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τη διαχείριση της επιχορήγησης του προγράμματος Active citizens fund για την Ελλάδα έχουν αναλάβει από κοινού το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το SolidarityNow. Περισσότερες πληροφορίες: www.activecitizensfund.gr
