Λες και όλες οι δυνάμεις της φύσης ένωσαν τις δυνάμεις τους και τις πιο ευεργετικές ιδιότητές τους κι έφτιαξαν ένα μέρος τόσο μοναδικό που τα ζώα που ζουν εκεί δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου. Ηφαίστεια κατάφυτα με πυκνά τροπικά δάση μοιάζουν να ξεπηδούν από τον ωκεανό, τον γεμάτο ζωντανούς κοραλλιογενείς υφάλους. Τα οικοσυστήματα συναντώνται και συνδυάζονται δημιουργώντας μοναδική κι αξιοζήλευτη βιοποικιλότητα.
Αυτή τη γη εξερεύνησε επί οκτώ χρόνια, από το 1854 έως το 1862, κι εκεί έκανε μερικές από τις πιο σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις όλων των εποχών. Ο Alfred Russel Wallace έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανακάλυψη της εξέλιξης και έθεσε τα θεμέλια για την κατανόηση της επιρροής που ασκούν τα νησιά στον φυσικό κόσμο.
Για τον Wallace η περιοχή αυτή είναι γνωστή ως Αρχιπέλαγο Malay. Οι μοντέρνοι βιολόγοι ωστόσο την αποκαλούν Wallacea. Είναι τα χιλιάδες νησιά της Νοτιοανατολικής Ασίας διάσπαρτα στη θάλασσα ανάμεσα στην Ασία και την Αυστραλία. Όλα εδώ διατρανώνουν το θαύμα της ζωής.
Η έρευνα του Wallace είχε στόχο να απαντήσει ένα από τα πιο βαθιά ερωτήματα που έχουν ποτέ διατυπωθεί: από πού προέρχεται η ζωή. Η ευεργεσία του αυτή θα άλλαζε τον ρου της ιστορίας.
Γεννημένος το 1823 στην Ουαλία, ο Wallace είχε πάθος για τη φύση και επέλεξε να το ακολουθήσει. Άρχισε συλλέγοντας έντομα, σαν χόμπι, αλλά τελικά η δίψα του για περιπέτεια τον οδήγησε στην εξερεύνηση του κόσμου.
Για καλή του τύχη, η Βρετανία της Βικτωριανής εποχής μόλις ανακάλυπτε το ενδιαφέρον της στα παράξενα κι εντυπωσιακά έντομα και η ζήτηση για μουσεία και ιδιωτικές συλλογές μεγάλωνε. Έτσι ο Alfred Russel Wallace κατάφερε να βιοπορίζεται κάνοντας αυτό που αγαπούσε: συλλέγοντας σκαθάρια κι άλλα έντομα.
Όμως το πρώτο ταξίδι του ήταν Βατερλό.
Εξερευνούσε τον Αμαζόνιο στη Νότια Αμερική και τα γιγάντια δάση του υπόσχονταν αφθονία νέων ειδών που αναμφίβολα θα του εξασφάλιζαν το εισιτήριο για τον επιστημονικό χάρτη. Αρχικά ταξίδευε με τον φίλο του και συνάδελφο Henry Walter Bates αλλά τελικά ακολούθησαν διαφορετικές πορείες για να μπορέσουν να καλύψουν μεγαλύτερες εκτάσεις εξερευνώντας.
Τέσσερα χρόνια αργότερα ο Wallace ξεκίνησε το ταξίδι της επιστροφής αλλά το σκάφος του πήρε φωτιά στο μέσο του Ατλαντικού. Δεν υπήρξαν ανθρώπινες απώλειες αλλά ο Wallace ανήμπορος παρακολούθησε απελπισμένα τα είδη που είχε συλλέξει να τυλίγονται στις φλόγες- ανάμεσά τους και ζώντα ζώα που προσπαθούσαν μάταια να γλιτώσουν από τη φωτιά.
Η εμπειρία, σημειώνει το BBC, πρέπει να ήταν τρομακτική και από επιστημονικής άποψης καθώς ο Wallace έβλεπε δουλειά τεσσάρων ετών να γίνεται στάχτη. Δεν άφησε όμως αυτό το δυσάρεστο απρόοπτο να τον πτοήσει.
Το 1854, σε ηλικία 31 ετών, ο Wallace έφυγε και πάλι για μια νέα περιπέτεια, αυτή τη φορά στο Αρχιπέλαγο Malay. Αυτή η γωνιά του κόσμου ήταν τόσο μακριά από την πατρίδα του που πολλοί Ευρωπαίοι εκείνη την εποχή δεν γνώριζαν ούτε καν πως υπήρχε.
Η περιπέτεια άρχισε με ταξίδι από το Λονδίνο στη Σιγκαπούρη. Σε πλήρη αντίθεση με τις σύγχρονες αερομεταφορές και την ταχύτητά τους, το ταξίδι του κράτησε έξι εβδομάδες και περιλάμβανε κάθε μέσο μεταφοράς που υπήρχε τότε. Και πάλι σε πλήρη αντίθεση με τη σημερινή αντίληψη του χρόνου, ο Wallace ήταν εντυπωσιασμένος από το πόσο γρήγορο ήταν…
Το BBC δεν παραλείπει να σημειώσει και τον όγκο των αποσκευών του, εξηγώντας πως οι Βικτωριανοί έπαιρναν μαζί τους τα πάντα, από έπιπλα και ρούχα μέχρι… αλατοπίπερο. Μαζί όμως με όλα αυτά τα θεωρούμενα «απαραίτητα» της εποχής, ο Wallace είχε και όλο τον επιστημονικό εξοπλισμό που του ήταν απαραίτητος για να συλλέγει τα δείγματά του, όπως απόχες, κουτιά, κλουβιά κτλ.
Χρησιμοποιώντας ως βάση τη Σιγκαπούρη αφιέρωσε οκτώ χρόνια ταξιδεύοντας σε διαφορετικά νησιωτικά συμπλέγματα της περιοχής.
Σε επιστολή προς τη μητέρα του το 1854 περιέγραφε μια τυπική του μέρα: «Σηκώνομαι στις 5:30. Μπάνιο και καφές. Κάθομαι και τακτοποιώ τα έντομα της προηγούμενης ημέρας και τα αφήνω να στεγνώσουν. Ο Charles [ο βοηθός του] επισκευάζει τα δίχτυα κα ετοιμάζεται για την καινούρια μέρα. Πρωινό στις οκτώ. Εξόρμηση στη ζούγκλα στις εννιά. Πρέπει να περπατήσουμε σε έναν απότομο λόφο για να φτάσουμε και πάντα φτάνουμε με τον ιδρώτα να στάζει. Περιπλανιόμαστε έως τις δύο ή τις τρεις και επιστρέφουμε συνήθως με 50 ή 60 έντομα κάποια πολύ σπάνια και όμορφα. Κάνω μπάνιο, αλλάζω ρούχα και συγκεντρώνομαι για να σκοτώσω τα σκαθάρια και να τα καρφιτσώσω στις θήκες τους. Ο Charles κάνει το ίδιο με μύγες, τις σφήκες και άλλα. Δεν τον εμπιστεύομαι ακόμα με τα σκαθάρια. Τρώμε στις τέσσερις και μετά συνεχίζουμε τη δουλειά έως τις 6. Καφές. Διάβασμα. Αν έχουμε πολλά έντομα συνεχίζουμε τη δουλειά έως τις 8 ή τις 9. Μετά πάμε για ύπνο».
Ο Wallace ένιωσε δέος μπροστά στα νέα και συναρπαστικά πράγματα που έβλεπε. Αργότερα περιέγραφε: «Καθώς κάθομαι κι ακούω αυτούς τους ενδιαφέροντες ήχους συνειδητοποιώ πως είμαι ο πρώτος Ευρωπαίος που έζησε ποτέ για τόσους μήνες στα νησιά Aru, ένα μέρος που θα ήλπιζα να επισκεφτώ και δεν μπορούσα να φανταστώ πως θα το κατάφερνα. Σκέφτομαι πόσοι εκτός από εμένα μπορεί να είχαν επιθυμήσει να φτάσουν σε αυτά τα παραμυθένια μέρη κι εγώ βλέπω με τα μάτια μου τα πολλά πανέμορφα και υπέροχα πράγματα που αντιμετωπίζω καθημερινά».
Τα οκτώ χρόνια παρατήρησης και έρευνας τον οδήγησαν σε κάποια εντυπωσιακά συμπεράσματα.
Ήταν ο καιρός που οι επιστήμονες είχαν αρχίσει να συνειδητοποιούν πως η Γη και η ζωή πάνω της ήταν πολύ μεγαλύτερη σε ηλικία από ότι πιστευόταν στο παρελθόν. Αντί για μερικές χιλιάδες χρόνια, είχε ήδη συμπληρώσει εκατομμύρια χρόνια ζωής.
Σε αυτόν τον τομέα ρόλο-κλειδί είχε ο γεωλόγος Charles Lyell. Υποστήριζε πως η Γη είχε αλλάξει με το πέρασμα του χρόνου, διαμορφούμενη από μακρές και αργές διαδικασίες όπως ο σχηματισμός των βουνών.
Ο Wallace ενδιαφερόταν πολύ για το ζήτημα αυτό. Δεν φοβόταν να πει στους ανθρώπους τι ανακάλυπτε και να υιοθετήσει αμφιλεγόμενες για την εποχή ιδέες κι έτσι με χαρά διέδιδε τις ιδέες του Lyell. Προχώρησε όμως το ζήτημα ένα βήμα παραπέρα και διατύπωσε την άποψη πως και η ζωή πάνω στη Γη άλλαζε με το χρόνο. Ένα είδος όπως ο ουρακοτάγκος, επιχειρηματολογούσε ο Wallace, δεν είναι αμετάβλητο αλλά σταδιακά μπορεί να μεταβάλλεται από γενιά σε γενιά.
Το 1858 ο Alfred Russel Wallace βρισκόταν στο νησί Ternate της Ινδονησίας. Εκεί συνέγραψε το έργο του που είναι γνωστό ως «Ternate essay», ένα δοκίμιο που επρόκειτο να αλλάξει τον την αντίληψή μας για τη ζωή για πάντα.
Στο δοκίμιό του ο Wallace έγραφε πως ένα είδος μπορεί να άλλαζε μορφή μόνο εάν έδινε αγώνα επιβίωσης.
Ο φίλος του Wallace, ο Bates, ήταν ένας από τους πολλούς επιστήμονες που είχαν ενθουσιαστεί με την ιδέα της εξέλιξης μέσω φυσικής επιλογής. Σε επιστολή του προς τον Wallace έγραφε: «Η ιδέα είναι σαν την ίδια την αλήθεια, τόσο απλή και προφανής που εκείνοι που διαβάζουν και καταλαβαίνουν θα μείνουν εμβρόντητοι από την απλότητά της. Κι όμως είναι απολύτως πρωτότυπη».
Ο Wallace έστειλε τις σκέψεις του στον Βρετανό Charles Darwin, με τον οποίο συχνά αντάλλασσαν επιστολές. Τότε ο Δαρβίνος είχε ήδη εργαστεί επί 20 χρόνια στη δική του θεωρία της φυσικής επιλογής, που είχε γεννηθεί εν μέρει από την επίσκεψή του στα νησιά Γκαλαπάγκος το 1835.
Ο Δαρβίνος δεν είχε γνωστοποιήσει τις απόψεις του επειδή φοβόταν τις αντιδράσεις, εξηγεί το BBC. Συνειδητοποίησε πως οι ανακαλύψεις του Wallace ταίριαζαν με τις δικές του και αποφάσισε να το τολμήσει. Αποφάσισε να παρουσιάσει και τις δύο θεωρίες την ίδια στιγμή ώστε και οι δύο να λάμβαναν αναγνώριση για την ταυτόχρονη αλλά ανεξάρτητη ανακάλυψη της εξέλιξης.
Έτσι έγιναν και οι δύο διάσημοι. Όταν όμως ο Δαρβίνος κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Η καταγωγή των ειδών» το 1859, έμεινε εκείνος στην ιστορία ως ο άνθρωπος που ανακάλυψε την εξέλιξη. Έτσι οι περισσότεροι ξεχνούν τον Wallace…
Στην επιστημονική κοινότητα ο Wallace είναι περισσότερο γνωστός για την ανακάλυψη της «βιογεωγραφίας των νησιών»: τους τρόπους με τους οποίους η ζωή στα νησιά διαμορφώνει την ανάμειξη των ειδών. Ήταν ο Wallace που παρατήρησε τις μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα ζώα που ζούσαν σε κοντινά νησιά, ειδικά το Bali και το Lombok. «Η μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στα δύο τμήματα του αρχιπελάγους δεν είναι πουθενά αλλού πιο εμφανής όσο στο πέρασμα από το Bali στο Lombok», έγραφε αργότερα.
Με ασυνήθιστα βαθιά νερά να χωρίζουν τα δύο νησιά, ο Wallace συνειδητοποίησε πως αυτό σήμαινε πως τα περισσότερα είδη δεν μπορούσαν να μετακινηθούν από το ένα στο άλλο.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι ουρακοτάγκοι του Βόρνεο και της Σουμάτρας. Είναι παρόμοια αλλά διαφορετικά είδη που ζουν μόνο στα ομώνυμα νησιά.
Ο Wallace συνειδητοποίησε επίσης πως τα περισσότερα από τα νησιά ήταν κάποτε συνδεδεμένα είτε με την ηπειρωτική Αυστραλία είτε με την Ασία. Όταν η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε αποκόπηκαν κι έτσι τα είδη που ζούσαν στα εν λόγω νησιά αποκόπηκαν. Έτσι κάποια είχαν πανίδα σαν της Ασίας και άλλα σαν της Αυστραλίας.
Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ασιατική και την αυστραλιανή πανίδα είναι γνωστή ως «γραμμή Wallace». Έγραψε εκτενώς και για το χρώμα των ζώων, διερωτώμενος γιατί τα ζώα εξελίχθηκαν με τόσα διαφορετικά χρώματα. Μελέτη που δημοσιεύθηκε τον περασμένο μήνα επανεκτίμησε τις σκέψεις του Wallace με τα δεδομένα της σύγχρονης έρευνας και διαπίστωσε πως παρότι είχε αναπτύξει τις ιδέες του ξεκινώντας από πολύ μικρότερη βάση γνώσεων, σε σχέση με αυτή που έχουμε σήμερα, είχε πλησιάσει την πληρότητα.
Όταν ο Wallace επέστρεψε τελικά στην Αγγλία, βρήκε τη χώρα σοκαρισμένη από τις ανακαλύψεις του ιδίου και του Δαρβίνου. Οι άνθρωποι έθεταν εν αμφιβόλω την αντίληψή τους για τον κόσμο και τη θέση τους σε αυτόν.
Ο Wallace είχε συλλέξει περισσότερα από 125.000 είδη εκ των οποίων 5.000 ήταν νέα/ Ακόμα έχουν τη θέση τους σε μουσεία σε όλο τον κόσμο, μέχρι και σήμερα.
Το βιβλίο του σχετικά με το Αρχιπέλαγο Malay ήταν η πιο σημαντική καταγραφή της περιοχής στην εποχή εκείνη και ακόμα και σήμερα διαβάζεται από πολλούς επιστήμονες, ταξιδιώτες και λάτρεις της περιπέτειας. Κυκλοφόρησε το 1869 και δεν αποσύρθηκε ποτέ.
Η ομορφιά του μέρους αυτού, η εντυπωσιακή ποικιλία των ειδών και η οργιάζουσα φύση βρίσκονται σήμερα υπό απειλή και οι ήχοι της ζούγκλας διακόπτονται από έναν άλλο ανατριχιαστικό ήχο: τα πριόνια που κόβουν τα δέντρα καταστρέφοντας το φυσικό περιβάλλον και τους βιότοπους πολλών ειδών που απειλούνται.
Ο Alfred Russel Wallace είχε προβλέψει το πρόβλημα αυτό πριν από έναν αιώνα.
Ενθουσιασμένος από την Ιάβα έγραφε πως είναι «μάλλον το πιο όμορφο και πιο ενδιαφέρον τροπικό νησί στον κόσμο» γεμάτο «πανέμορφη και ποικίλη» άγρια ζωή και «είδη που δεν απαντώνται σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου». Για εκείνος ήταν ένα μέρος όπου τίγρεις και ρινόκεροι εξακολουθούσαν να περιπλανιόνται ανενόχλητοι, προειδοποιούσε ωστόσο πως «ο σύγχρονος πολιτισμός (!) εξαπλώνεται στη χώρα».
Δεν έζησε να δει πόσο ακριβείς ήταν οι δυστοπικές προβλέψεις του. Σήμερα η Ιάβα είναι το πιο πυκνοκατοικημένο νησί της περιοχής με 145 εκατομμύρια κατοίκους. Τα δάση χάνονται, η τίγρης της Ιάβας έχει εξαφανιστεί και ο ρινόκερος της Ιάβας είναι το πιο απειλούμενο είδος ρινόκερου σε όλο τον κόσμο.
Ο Wallace είχε προειδοποιήσει πως ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε για χάρη της ανθρωπότητας. «Δέντρα και καρποί και όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου δεν έχουν φτιαχτεί με μοναδική αναφορά τη χρήση από τον άνθρωπο και την άνεσή του», είχε γράψει στο «The Malay Archipelago».
Μια επισήμανση σοκαριστικά επίκαιρη μέχρι και σήμερα.
