Πρωτογνώρισα τη δουλειά της Μάρθας Μπουζιούρη μέσα από την «Pietà», μια παράσταση που ήταν βασισμένη στις μαρτυρίες πέντε μητέρων που οι κόρες τους υπήρξαν θύματα γυναικοκτονίας. Και μέσα από αυτή την παράσταση, ήρθα και σε πρώτη, ουσιαστική, επαφή με το θέατρο ντοκιμαντέρ. Δύσκολο είδος για τον/τη δημιουργό που ρισκάρει να το ανεβάσει, συναρπαστικό σίγουρα για τον θεατή που το παρακολουθεί.
Φέτος, η Μάρθα Μπουζιούρη ανεβάζει για πρώτη φορά στην Ελλάδα το «Κυανιούχο κάλιο», ένα δύσκολο θεατρικό έργο που πρωτοπαίχτηκε το 1929 και η ίδια -όπως αναφέρει στο Newsbeast– βρήκε τυχαία στο διαδίκτυο, καθώς έκανε έρευνα για το ζήτημα των αμβλώσεων. Ναι, η νέα παράσταση, που ανεβαίνει αυτή την περίοδο στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, αναφέρεται στις αμβλώσεις και στο δικαίωμα των γυναικών στην αυτοδιάθεση, στους κινδύνους που είναι εκτεθειμένες στις χώρες (ακόμα και του δυτικού κόσμου) όπου απαγορεύεται η άμβλωση και όχι μόνο.
«Και γιατί να κάνεις μια παράσταση για τις αμβλώσεις, αφού στην Ελλάδα είναι νόμιμες;», είναι η πρώτη απορία που ενδεχομένως θα έχουν οι περισσότεροι. Όπως μου εξήγησε η ίδια στην κουβέντα που είχαμε με αφορμή την παράσταση, κάνοντας την έρευνά της, αλλά και σε συζητήσεις που είχε ακόμη και με γυναίκες του δικού της κύκλου, συνειδητοποίησε πως το κεφάλαιο «αμβλώσεις» παραμένει μέχρι και σήμερα ταμπού. Και μπορεί να έχουν αποποινικοποιηθεί στην Ελλάδα από το 1986, όμως, για μια μεγάλη μερίδα του κόσμου, ηθικά παραμένουν ποινικοποιημένες.
– Πώς ξεκίνησε η ιδέα να ανεβάσεις το «Κυανιούχο κάλιο»;
Το «Κυανιούχο κάλιο» το ανακάλυψα ψάχνοντας να δω τι συμβαίνει σε κάθε χώρα στο θέμα των αμβλώσεων. Όπως η «Pieta» προέκυψε μέσα από συζητήσεις με τις μητέρες των δολοφονημένων κοριτσιών, έτσι και τώρα είχα ξεκινήσει να δουλεύω πάνω στο θέμα της απαγόρευσης των αμβλώσεων, συζητώντας με γυναίκες, γυναικολόγους, κάνοντας αρχειακή έρευνα κ.λπ. Ετοιμαζόμουν λοιπόν για ένα καθαρό documentary, όταν από τύχη έπεσα πάνω σε αυτό το θεατρικό έργο του 1929. Και ήταν κάπως καρμικό, γιατί αρχικά νόμιζα ότι ήταν ένα σύγγραμμα που είχε γράψει ένας γερμανός γιατρός. Όμως ο Friedrich Wolf, εκτός από γιατρός, ήταν ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς της εποχής του, σύγχρονος και φίλος του Brecht. Και είχε γράψει ένα στρατευμένο έργο, ένα «μελόδραμα της επανάστασης» όπως χαρακτηρίστηκε, προκειμένου να βοηθήσει τον αγώνα των γυναικών τη δεκαετία του ’30 για την κατάργηση του νόμου που απαγόρευε τις αμβλώσεις στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, με κίνδυνο την επαγγελματική του καριέρα, αλλά και τη ζωή του (ας μην ξεχνάμε πως εκείνη την εποχή διώκονταν ποινικά και οι γυναίκες και οι γιατροί). Και όντως το πλήρωσε ακριβά, αφού καταδικάστηκε, φυλακίστηκε και στη συνέχεια εξορίστηκε.
– Είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται στην Ελλάδα;
Ναι, όχι μόνο το «Κυανιούχο κάλιο», αλλά κανένα από τα έργα του συγγραφέα δεν έχουν ανέβει στην Ελλάδα. Το «Κυανιούχο κάλιο» το μεταφράσαμε και στη συνέχεια το διασκευάσαμε, σχεδόν 100 χρόνια μετά το πρώτο του ανέβασμα. Εκείνο που επεδίωξα με όρους δραματουργίας ήταν να «συνομιλήσω» με τον ίδιο τον συγγραφέα, να τον καταλάβω… Ποιος ήταν αυτός ο άνθρωπος που έδωσε αυτόν τον αγώνα με τη διπλή του ιδιότητα; Ποιος ήταν αυτός ο άντρας που αποφάσισε να σταθεί στο πλευρό των γυναικών, συνεργαζόμενος στενά με μία γυναίκα γιατρό, με την οποία πραγματοποιούσαν κρυφά παράνομες αμβλώσεις; Την ίδια στιγμή, είναι εντυπωσιακό πως 100 χρόνια πίσω ένας άνθρωπος έγραψε ένα βαθιά κοινωνικοπολιτικό, στρατευμένο έργο, πιστός στο δόγμα «Η τέχνη είναι όπλο». Όπως καταλαβαίνεις, ενθουσιάστηκα όταν το ανακάλυψα. Ειδολογικά, το έργο είναι ένα docudrama, ακριβώς επειδή γράφει από τη βιωματική σκοπιά του γιατρού, αναφέρεται σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα και αξιοποιεί ιατρικά στατιστικά και αρχεία, όπως για παράδειγμα ότι κάθε χρόνο στη Γερμανία έκαναν παράνομα άμβλωση 800.000 γυναίκες, καταλήγοντας συχνά με σοβαρά ιατρικά προβλήματα είτε χάνοντας τη ζωή τους.
– Στα χρόνια του μεσοπολέμου, σωστά;
Ναι. Το έργο γράφτηκε το 1929. Και η Γερμανία δεν ήταν η μόνη χώρα του δυτικού κόσμου που απαγόρευε τις αμβλώσεις. Αυτό που θα έπρεπε να είναι αυτονόητο, το δικαίωμα σε μια ασφαλή και αξιοπρεπή ιατρική υπηρεσία -γιατί η διακοπή ανεπιθύμητης κύησης είναι ιατρική πράξη- βρισκόταν και βρίσκεται ακόμα υπό αμφισβήτηση, διαπραγμάτευση ή απαγορεύεται, εν μέρει ή καθολικά, σε πολλές χώρες του κόσμου. Όσο μπανάλ και να ακούγεται, η ιστορία κατά κάποιον τρόπο επαναλαμβάνεται.
– Αυτός είναι και ο λόγος που εσύ θέλησες να καταπιαστείς με το θέμα των αμβλώσεων;
Το δικαίωμα στην άμβλωση ανήκει στην ευρύτερη περιοχή των ενδιαφερόντων μου, ως γυναίκα και ως δημιουργός. Με πιο πρόσφατη την «Pietà» και πιο μακρινή την «Αμάρυνθο» στο Φεστιβάλ Αθηνών 2018, η δουλειά μου περιστρέφεται γύρω από ζητήματα που αφορούν έμφυλες διαστάσεις, δικαιώματα, ταυτότητες, βία… Το θέμα της άμβλωσης συγκεκριμένα προέκυψε πριν από δύο χρόνια, το 2022, όταν ξεκινούσα συνεργασία με ένα κρατικό θέατρο στη Βαρσοβία με στόχο τη δημιουργία μιας παράστασης θεάτρου ντοκιμαντέρ για την απαγόρευση των αμβλώσεων στην Πολωνία.
– Εκεί απαγορεύονται οι αμβλώσεις;
Το 2022, η προηγούμενη συντηρητική κυβέρνηση γύρισε το ρολόι πολλές δεκαετίες πίσω, όπως συνέβη λίγο αργότερα και στην Αμερική. Το συνταγματικό δικαστήριο της Πολωνίας εξέδωσε απόφαση, η οποία επέβαλε την πλήρη απαγόρευση των αμβλώσεων, ακόμα και σε σημαντικές ιατρικές περιπτώσεις που κινδύνευε η ζωή της μητέρας ή η υγεία του παιδιού. Είχα λοιπόν την ιδέα να δουλέψω βιωματικά με γυναίκες από την Πολωνία, αλλά η καλλιτεχνική διευθύντρια του θεάτρου που με είχε προσκαλέσει καθαιρέθηκε -η ατζέντα της παραήταν φεμινιστική-, οπότε η συνεργασία «πάγωσε». Στο μεταξύ, όμως, είχα συνειδητοποιήσει πως το δικαίωμα στην άμβλωση μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανατραπεί και πως μια παράσταση γύρω από αυτό το ζήτημα δεν έχει νόημα μόνο στην Πολωνία, αλλά και στην Ελλάδα και παντού. Σήμερα, η άμβλωση απαγορεύεται καθολικά σε 24 χώρες του κόσμου, ενώ περισσότερες από 50 χώρες επιτρέπουν τις αμβλώσεις μόνο όταν συντρέχουν ειδικοί λόγοι (π.χ. όταν κινδυνεύει η υγεία της γυναίκας ή διαπιστώνεται εμβρυϊκή ανωμαλία).
– Στην Ελλάδα τι συμβαίνει;
Στην Ελλάδα, το δικαίωμα στην άμβλωση νομιμοποιήθηκε μόλις το 1986, μετά από τεράστιο αγώνα και σφοδρές αντιδράσεις. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως η διασφάλιση αυτού του δικαιώματος υπήρξε απότοκο πολιτικών διεργασιών και κινητοποιήσεων του γυναικείου κινήματος στην Ελλάδα – είχε προηγηθεί η ίδρυση της Ένωσης Γυναικών Ελλάδος το ’76, στην οποία είχαν πρωτοστατήσει πολλές επώνυμες γυναίκες, από τη Μαργαρίτα Παπανδρέου μέχρι τη Μαρία Κυπριωτάκη-Περράκη, η οποία ήταν αυτή που εισηγήθηκε και πέτυχε την αποποινικοποίηση της άμβλωσης. Εντός κι εκτός Βουλής υπήρξαν τεράστιες αντιδράσεις, γιατί ξαφνικά πάψαμε να βάζουμε τα πράγματα κάτω από το χαλάκι. Όσο η άμβλωση ήταν παράνομη δεν ασχολούνταν κανένας. Όλοι ήξεραν και ήταν εντάξει με το εν κρυπτώ καθεστώς. Μόλις νομιμοποιήθηκε, επικράτησε ηθικός πανικός, ο οποίος δείχνει και τον βαθύ συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας.
Ωστόσο, το μεγάλο ερώτημα σήμερα είναι το εξής: κατά πόσο η άμβλωση είναι προσβάσιμη με όρους κοινωνικούς, οικονομικούς, ταξικούς; Υπάρχουν ανώνυμες μαρτυρίες γυναικών, οι οποίες καταγγέλλουν πως γιατροί σε δημόσια νοσοκομεία τούς έχουν αρνηθεί το δικαίωμά τους στην άμβλωση, επικαλούμενοι ηθικούς λόγους: πως η συνείδησή τους δεν τους επιτρέπει να σκοτώσουν μία ανθρώπινη ζωή. Το διακύβευμα, λοιπόν, είναι κατά πόσο μια γυναίκα έχει τελικά πραγματική και αβίαστη πρόσβαση σε αυτό το νομικά κατοχυρωμένο δικαίωμα.
– Επειδή το θέμα με τις αμβλώσεις και το δικαίωμα των γυναικών σε αυτές το έχει πάρει κατά κάποιον τρόπο πάνω του το φεμινιστικό κίνημα, να πούμε εδώ πως αμβλώσεις δεν κάνουν μόνο οι φεμινίστριες, ούτε οι γυναίκες που κοιτάνε την καριέρα τους, την πάρτη τους και δεν θέλουν να κάνουν ένα παιδί. Σωστά;
Προφανώς. Και δυστυχώς, οι γυναίκες δεχόμαστε αφορισμούς και αναθέματα του τύπου «είστε άμυαλες», «αλλάζετε συνεχώς συντρόφους», «είστε σεξουαλικά ακόρεστες», «δεν παίρνετε προφυλάξεις» κ.λπ. Το κίνητρο που ωθεί μια γυναίκα να κάνει μια τέτοια δύσκολη επιλογή είναι προσωπική υπόθεση – δεν μπορεί να είναι προϊόν δημόσιας διαβούλευσης. Και σίγουρα, για καμία γυναίκα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Συχνά σηματοδοτεί μια τραυματική εμπειρία για το σώμα και την ψυχή, και ίσως έχουν προηγηθεί άλλες μορφές βίας -κοινωνική, ψυχολογική, οικονομική, έμφυλη-, προτού οδηγηθεί μια γυναίκα σε μια τέτοια επιλογή.
– Υπάρχει, όμως το κοινωνικό πλαίσιο που να στηρίζει μια νέα κοπέλα να πάρει την απόφαση να κρατήσει το παιδί και να το φέρει στον κόσμο, αν ο σύντροφός της δεν το θέλει; Οικονομική στήριξη, κρατική πρόνοια…
Μιλάμε για το δικαίωμα του αγέννητου παιδιού, αλλά δεν ασχολούμαστε επαρκώς, ως κοινωνία και ως πολιτεία, με τα δικαιώματα των γεννημένων παιδιών. Η κοινωνική πρόνοια, τα εργασιακά δικαιώματα των γυναικών με παιδιά, η συνολική βοήθεια στις γυναίκες που ενδεχομένως θέλουν να φέρουν στον κόσμο ένα παιδί, αλλά δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα, είναι περιορισμένα έως ανύπαρκτα.
– Κάνοντας την έρευνά σου, τι διαπίστωσες; Υπάρχει κάποια στήριξη στις γυναίκες που κάνουν άμβλωση; Υπάρχει κάποιο ιατρικό πλαίσιο; Περίθαλψη; Μπορούν για παράδειγμα να πάρουν αναρρωτική άδεια;
Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν υπάρχει, από τη στιγμή που οι αμβλώσεις, ως ιατρική πράξη, δεν είναι επίσημα καταγεγραμμένες στην Ελλάδα. Στατιστικά, δεν ξέρουμε ποιοι είναι οι αριθμοί. Και αναρωτιέμαι, γιατί συμβαίνει αυτό; Έχω ακούσει διάφορες εκδοχές, από το ότι τα ιδιωτικά νοσοκομεία δεν δίνουν αριθμούς, για να μη συνδέσουν το όνομά τους με τις αμβλώσεις, μέχρι ότι στο παραπεμπτικό του ΕΟΠΠΥ δεν αναγράφεται ο όρος άμβλωση, αλλά κάτι άλλο «παρεμφερές». Επίσης, η άμβλωση παραμένει ένα τεράστιο ταμπού. Δεν συζητάμε γι’ αυτό, ούτε στην ιδιωτική ούτε στη δημόσια ζωή.
– Σου έχουν δημιουργήσει κι έντονα το αίσθημα της ενοχής.
Ακριβώς. Είναι αυτή η κοινωνική πίεση που δέχεται η γυναίκα. Στον αντίποδα έχουμε το «εσύ, πότε θα κάνεις ένα παιδί;». Εγώ προσωπικά, που έχω επιλέξει να μην κάνω παιδιά, το ακούω συνεχώς. Ωστόσο, 100 χρόνια μετά το «Κυανιούχο κάλιο», οι γυναίκες θα συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε για την αυτοδιάθεση, την ελευθερία και, τελικά, τη ζωή μας. Όπως έχει δείξει η Ιστορία, παρ’ όλες τις απειλές, τις απαγορεύσεις, τις κυρώσεις ή την απαξίωση, οι γυναίκες δεν θα πάψουμε να κάνουμε αμβλώσεις. Αν είναι απαγορευμένες στον τόπο διαμονής μας, θα ταξιδέψουμε σε κάποια άλλη χώρα – όσες έχουμε τα οικονομικά μέσα να το κάνουμε. Κι εδώ μπαίνει η ταξική διάσταση του ζητήματος. Γιατί οι γυναίκες που δεν έχουν αυτή την οικονομική δυνατότητα, θα κάνουν άμβλωση χωρίς ασφάλεια, θα καταφύγουν σε αμφιλεγόμενους «δρόμους», θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία τους, ακόμα και την ίδια τους τη ζωή. Είναι αφόρητο το στατιστικό δεδομένο ότι κάθε χρόνο, τριάντα με σαράντα χιλιάδες γυναίκες πεθαίνουν παγκοσμίως από επιπλοκές κατά τη διάρκεια μη ασφαλών αμβλώσεων, επειδή δεν έχουν πρόσβαση σε νόμιμες, ασφαλείς και αξιοπρεπείς ιατρικές υπηρεσίες διακοπής ανεπιθύμητης κύησης. Όχι μόνο σε ανελεύθερα ή σκοταδιστικά καθεστώτα, αλλά στην καρδιά του δημοκρατικού κόσμου.
– Επειδή, ως θέμα δεν είναι καθόλου εύκολο, έχεις σκεφτεί ότι μπορεί να υπάρξουν αντιδράσεις;
Το έχω σκεφτεί και είμαι συμφιλιωμένη με αυτό. Μου έχει συμβεί, και μάλιστα πολύ έντονα, σε προηγούμενες δουλειές μου όπως η «Αμάρυνθος». Και είμαι προετοιμασμένη για έναν τέτοιο «πόλεμο». Αλλά ούτε στιγμή δεν θα έκανα πίσω από αυτή την επιλογή να ανεβάσω το «Κυανιούχο κάλιο». Μακάρι αυτοί οι άνθρωποι, αν έρχονταν έξω από το θέατρο, να μου επέτρεπαν να τους καλωσορίσω και να τους προσκαλέσω να δουν την παράσταση και μετά να συζητήσουμε. Αντιλαμβάνομαι το θέατρο σαν ένα ανοιχτό πεδίο διαλόγου, εντός κι εκτός σκηνής. Σε εμάς τους καλλιτέχνες έχει δοθεί ένας προνομιακός χώρος έκφρασης και, κατά τη γνώμη μου, δεν θα έπρεπε να επιθυμούμε την πόλωση. Πολύ ειλικρινά το λέω, δεν είναι κέρδος να κοιτάξεις τους «απέναντι» και να πεις «τι οπισθοδρομικοί είναι». Το μεγάλο κέρδος είναι να καταφέρεις να πλησιάσεις τον Άλλο, όχι με όρους προσηλυτισμού, αλλά αναστοχασμού, χωρίς να καταφύγεις σε διδακτισμούς ή αφορισμούς. Αυτή η πιθανότητα με γοητεύει στο θέατρο, γι’ αυτό και οι παραστάσεις μου δεν είναι καταγγελτικές. Είναι ανθρωποκεντρικές. Πιστεύω ακόμα πολύ στον άνθρωπο και την ικανότητα μας να συν-κινούμαστε, όχι με όρους συναισθηματικούς, αλλά με όρους μετατόπισης. Μπορεί στο κοινό να βρεθούν θεατές που δεν περιμένεις και δεν περιμένουν κι αυτοί να βιώσουν μια τέτοια εμπειρία. Για εμένα αυτό είναι το μεγάλο κέρδος: να μη μιλάμε αποκλειστικά σε ομοϊδεάτες.
Ταυτότητα παράστασης
Συντελεστές
Πρωτότυπο κείμενο: Friedrich Wolf
Μετάφραση: Κωστής Καλλιβρετάκης
Σύλληψη-Σκηνοθεσία: Μάρθα Μπουζιούρη
Έρευνα-Δραματουργική επεξεργασία: Μάρθα Μπουζιούρη – Παρασκευή Λυπημένου
Συνομιλία με το πρωτότυπο: Η Ομάδα
Γραφιστικός Σχεδιασμός – Φωτογραφίες: Θοδωρής Πετρόπουλος
Ηθοποιοί: Γωγώ Καρτσάνα, Νίκος Κουκάς, Μάρθα Μπουζιούρη, Κλέαρχος Παπαγεωργίου, Εύα Σαμιώτη
Δημοτικό Θέατρο Πειραιά – Σκηνή Ωμέγα
Παραστάσεις: έως 1 Δεκεμβρίου 2024
Κάθε Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο στις 20.30 και Κυριακή στις 19.00
Προπώληση: more.com
Διάρκεια παράστασης: 90 λεπτά
Η παράσταση είναι κατάλληλη από 16+.
