Ανοιχτά στο κοινό καθίστανται εκ νέου τα αρχοντικά των μεγάλων Εθνικών Ευεργετών Ευάγγελου και Κωνσταντίνου Ζάππα, στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, το Λάμποβο Αργυροκάστρου, στην Αλβανία.

Στα 70 χρόνια που μεσολάβησαν από τον Ιούνιο του 1944, όταν Αλβανοί εθνικιστές, με τη στήριξη των Γερμανών, τα πυρπόλησαν και τα κατέστρεψαν ολοσχερώς, τα γκρεμισμένα αρχοντικά «λαβώθηκαν» ακόμη περισσότερο από την ανθρώπινη αδιαφορία και την καταστροφική μανία της φύσης, με αποτέλεσμα να βρεθούν στο χείλος της κατάρρευσης.

Τα αρχοντικά των Εθνικών Ευεργετών έλαβαν τη φροντίδα που στερήθηκαν όλα τα προηγούμενα χρόνια και αφού καθαρίστηκαν, έγιναν κάποιες -ελάχιστες, αλλά σημαντικές- αναστηλώσεις και μπήκε μια «σεμνή», αλλά αξιοπρεπής περίφραξη. Κατασκευάστηκαν, επίσης, κάποιοι δρόμοι, με σεβασμό στην αρχιτεκτονική των κτιρίων, μπήκε γρασίδι στους χώρους της αυλής τους, κάποια παγκάκια και πινακίδες προσανατολισμού, ενώ η γκρεμισμένη ξύλινη πόρτα (λιάσα) στην είσοδο αντικαταστάθηκε με σιδερένια, δίπλα στην οποία μπήκαν επιγραφές σε τρεις γλώσσες (ελληνικά, αλβανικά και αγγλικά), που μέσα σε λίγες λέξεις «πλέκουν» όλο το μεγαλείο των Ζαππαίων.

Σε αυτή την πρώτη φάση αναστήλωσης, εκτός από κάποια χρήματα, χρειάστηκε και η προσωπική φροντίδα του γενικού προξένου της Ελλάδας στο Αργυρόκαστρο, πρέσβη Νικόλαου Κοτροκόη -και μάλιστα ενώ είχε ήδη αποφασιστεί η μετάθεσή του από την περιοχή- αλλά και η αφοσίωση κάποιων συμπατριωτών των Εθνικών Ευεργετών, που φρόντισαν ώστε σε λιγότερο από δύο μήνες να απαλλαγούν τα αρχοντικά από την άγρια βλάστηση, που είχε σκεπάσει τα πάντα και γκρέμιζε ό,τι είχε απομείνει από τα καμένα ντουβάρια, να καθαριστούν οι κοπριές των ζώων και τα υπολείμματα των αποθηκών της περιόδου του κομμουνιστικού καθεστώτος.

Ο πρέσβης Κοτροκόης μιλά για ένα “πρώτο βήμα” στην αναστήλωση των αρχοντικών, επισημαίνοντας πως χρειάζονται ακόμα πολλά που μπορεί να γίνουν με λίγα, όπως τονίζει, λεφτά: αναστηλώσεις, πινακίδες προσανατολισμού σε όλο τον δρόμο που οδηγεί στα αρχοντικά, ενημερωτικά εγχειρίδια και φυλλάδια, ένταξη στον τουριστικό οδηγό και προορισμό του Αργυροκάστρου. Και πρώτα απ’ όλα, μια σκεπή για να μην πέσουν οι τοίχοι.

Στην ουσία δεν πρόκειται απλώς για δύο αρχοντικά -το ένα με κτήτορα των Ευάγγελο Ζάππα και το άλλο με κτήτορες τον μεγαλύτερο αδερφό του Αθανάσιο και τον ξάδερφό τους Κωνσταντίνο- αλλά για ένα ολόκληρο συγκρότημα, αποτελούμενο επίσης από ξενώνα, ναό, σχολείο υφαντικής, το Ζάππειο Παρθεναγωγείο κ.ά.

Ζάππεια παρθεναγωγεία, σε εκτέλεση της διαθήκης του Ευάγγελου Ζάππα από τον ξάδερφό του Κωνσταντίνο, ιδρύθηκαν και σε πολλά άλλα σημεία στη γύρω από τη γενέτειρά τους περιοχή, όπως στη Λέκλη, στην Πρεμετή, στους Φιλιάτες, στη Δροβιάνη, στο Δέλβινο, στη Νιβάνη.

Η μαρμάρινη επιγραφή στο αρχοντικό των Κωνσταντίνου και Αθανάσιου Ζάππα αναφέρει ότι ολοκληρώθηκαν το 1870. Προτού πυρποληθούν, τον Ιούνιο του 1944, φαίνεται πως λεηλατήθηκαν. Απόδειξη αυτού αποτελούν τα απομεινάρια μαρμάρινων αρχαιοκλασικών στηλών, κιόνων, επιγραφών κ.λπ.

Επί κομμουνιστικού καθεστώτος, τα αρχοντικά μετατράπηκαν σε αποθήκες, πρώτα του γεωργικού συνεταιρισμού και μετά της κρατικής γεωργικής επιχείρησης. Σε αυτά στεγάζονταν από παραγωγές μέχρι και ζώα.

Το σχολείο υφαντουργικής συνέχισε τη λειτουργία του-όχι πλέον ως ελληνικό, όπως όριζαν οι εθνικοί ευεργέτες, αλλά για να μάθουν αλβανικά και να μυηθούν στην κομμουνιστική ιδεολογία, τα παιδιά των συγχωριανών τους. Το δε κτίριο του Ζάππειου Παρθεναγωγείου, παραδίπλα, μετατράπηκε σε σπίτι Πολιτισμού, στην υπηρεσία κι αυτό της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Σήμερα, και τα δύο έχουν περάσει στα χέρια κατοίκων του χωριού.

Το 1967, εν μέσω της αθεϊστικής “λαίλαπας”, ο περικαλλής ναός καταστράφηκε, για να χτιστεί σχεδόν εκ θεμελίων από τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο, στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης στην Αλβανία.

Στη δεκαετία του 1970, ανακαλύφθηκε εντελώς τυχαία από εξόριστο Έλληνα μειονοτικό από την περιοχή της Άνω Δρόπολης, στο Λάμποβο, το υπόγειο μαυσωλείο με τους τάφους των ευεργετών Ευάγγελου και Κωνσταντίνου Ζάππα, γεγονός που έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης για νέα λεηλασία…. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση με τις μαρμάρινες προτομές των ευεργετών στο μαυσωλείο, που αφού κλάπηκαν, φυλάσσονταν σε σπίτι κατοίκου του χωριού. Το 1989, λίγο προτού πέσει το καθεστώς, ήρθαν και τις πήραν με τη βία άνθρωποι των αλβανικών μυστικών υπηρεσιών, από τα χέρια των οποίων πουλήθηκαν. Το μαυσωλείο ισοπεδώθηκε…

Ο Ευάγγελος Ζάππας (1800-1865)

Γεννήθηκε στο Λάμποβο Αργυροκάστρου. Πολέμησε με τους Σουλιώτες στην Επανάσταση του 1821, υπό τις διαταγές του Μάρκου Μπότσαρη. Το 1831 εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι, εργάστηκε σκληρά και δημιούργησε μεγάλη περιουσία. Το 1856 προσέφερε χρηματικό ποσό για να υλοποιηθεί η πρόταση του Παναγιώτη Σούτσου για την επανίδρυση των Ολυμπιακών Αγώνων. Στην διαθήκη του άφησε όλη του την περιουσία στην Επιτροπή των Ολυμπίων (1858) και για την ίδρυση Μεγάρου Εκθέσεων (το Ζάππειο Μέγαρο). Κληροδότησε ένα ετήσιο εισόδημα 700 χιλιάδων χρυσών δραχμών για τη χρηματοδότηση του Ζαππείου Μεγάρου, ενώ προσέφερε το συνολικό κόστος για την οργάνωση των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων (1896). Πέθανε στη Ρουμανία.

Ο Κωνσταντίνος Ζάππας (1814-1892)

Γεννήθηκε, επίσης, στο Λάμποβο Αργυροκάστρου. Σε ηλικία 17 ετών πήγε στο Βουκουρέστι, συνεργάστηκε με τον ξάδερφό του Ευάγγελο Ζάππα και δημιούργησαν μεγάλη περιουσία. Το 1875 ίδρυσε το Ζάππειο Παρθεναγωγείο στην Κωνσταντινούπολη. Ακολούθησε η ίδρυση Ζάππειων Παρθεναγωγείων στη Λέκλη, στο Λάμποβο, στην Ανδριανούπολη, στις Φέρες, στην Πρεμετή, στους Φιλιάτες, στη Δροβιάνη, στο Δέλβινο και στη Νιβάνη. Καθιέρωσε υποτροφίες για να εκπαιδεύονται ελληνόπουλα σε γεωργικά σχολεία της Ευρώπη και κληροδότησε στο Ελληνικό Δημόσιο απέραντες εκτάσεις στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες. Ως εκτελεστής της διαθήκης του Ευάγγελου Ζάππα φρόντισε να οικοδομηθεί το Ζάππειο Μέγαρο, του οποίου ο θεμέλιος λίθος τέθηκε το 1874, ενώ το έργο αποπερατώθηκε το 1888. Πέθανε στη Νότια Γαλλία.