Αλήθεια ή ψέματα; «Ο πύργος του Άιφελ βρίσκεται στη Γαλλία». Οι περισσότεροι θα απαντήσουν γρήγορα (και σωστά) σε αυτήν την ερώτηση, βασιζόμενοι στις γενικές τους γνώσεις.

Τι θα συνέβαινε όμως αν κάποιος σας ρωτούσε κάτι για τη Νέα Ζηλανδία; Αν δεν έχετε ταξιδέψει/διαβάσει/δει ένα ντοκιμαντέρ για τη χώρα ενδεχομένως να μη γνωρίζετε την απάντηση.

Επομένως, αντί να αναζητήσει κανείς την απάντηση στις γενικές του γνώσεις, στρέφεται στη διαίσθησή του.

Για να το θέσουμε αλλιώς, βασίζεται σε αυτό που ο Stephen Colbert αποκαλεί «αληθοφάνεια», την αλήθεια που προέρχεται από το ένστικτο και όχι από τα βιβλία, γράφει η Eryn Newman –μεταδιδακτορική φοιτήτρια γνωστικής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Irvine της Καλιφόρνια- στη Washington Post.

Σε ένα κλασικό πείραμα που διεξήγαγαν οι Norbert Schwarz και Rolf Reber από το πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, οι άνθρωποι ήταν πιο πιθανό να πιστεύουν μια δήλωση ως αληθή όταν ήταν γραμμένη με έντονο κοντράστ στα χρώματα (π.χ. μπλε γραμματοσειρά επάνω σε λευκό φόντο) σε αντίθεση με το χαμηλό κοντράστ (κίτρινη γραμματοσειρά επάνω σε λευκό φόντο).

Φυσικά, το χρώμα ή το κοντράστ δεν έχει καμία σχέση με το κατά πόσο αληθινή είναι μια δήλωση, αλλά παρ’ όλα αυτά επηρέαζε τις απαντήσεις των συμμετεχόντων.

Το υψηλό κοντράστ δημιουργούσε ένα αίσθημα αληθοφάνειας εν μέρει, επειδή ήταν πιο εύκολο να διαβάσει κανείς αυτές τις δηλώσεις, συγκριτικά με αυτές που ήταν αποτυπωμένες με χαμηλό κοντράστ.

Φαίνεται ότι αυτό το αίσθημα εύκολης επεξεργασίας (ή χαμηλής γνωστικής προσπάθειας) συνοδεύεται και από μια αίσθηση οικειότητας. Όταν τα πράγματα μοιάζουν εύκολο να επεξεργαστούν, προσδίδουν ένα αίσθημα αξιοπιστίας -μας αρέσουν και νομίζουμε ότι είναι αληθινά.

Σύμφωνα με έρευνες ψυχολόγων από τη Νέα Ζηλανδία και τον Καναδά, αποδεικνύεται ότι οι φωτογραφίες και τα ονόματα έχουν εντυπωσιακά μεγάλη επίδραση στη μνήμη, τις αναμνήσεις, τις πεποιθήσεις και τις αξιολογήσεις τρίτων.

Οι φωτογραφίες μπορεί να ενισχύσουν την κατανόηση και να καταστήσουν ευκολότερη τη μάθηση νέων πληροφοριών και τη δημιουργία νέων αναμνήσεων. Όμως, μελέτες γνωστικής ψυχολογίας έχουν δείξει ότι οι φωτογραφίες μπορούν επίσης να έχουν μια ύπουλη επιρροή και μπορεί να μας οδηγούν στο να πιστεύουμε και να θυμόμαστε ως αληθείς, πληροφορίες που στην πραγματικότητα δεν είναι.

Στο πλαίσιο μιας έρευνας, οι ειδικοί έδειξαν σε ορισμένους εθελοντές μια επεξεργασμένη φωτογραφία με τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, να κάνει χειραψία με τον πρώην ιρανό πρόεδρο, Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ. Οι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι θυμόντουσαν αυτό το γεγονός να συμβαίνει, παρότι ήταν εντελώς «φτιαχτό».

Οι φωτογραφίες μπορούν, ακόμη, να μας ξεγελάσουν και να μας κάνουν να θυμόμαστε πράγματα από την παιδική μας ηλικία.

Οι φωτογραφίες θεωρούνται καταγραφές πραγματικών γεγονότων, και για το λόγο αυτό συχνά θεωρούνται ως η καλύτερη απόδειξη ότι κάτι έχει συμβεί.

Επιπλέον –συνεχίζει η αρθρογράφος- οι φωτογραφίες μπορούν να αλλάξουν τις πεποιθήσεις μας ακόμη και όταν δεν παρέχουν καμία απόδειξη γύρω από το αν συνέβη κάτι.

Μία μελέτη του πανεπιστημίου Wellington της Νέας Ζηλανδίας έδειξε, ότι οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν μια δήλωση –όπως π.χ. ότι τα καρύδια macadamia ανήκουν στην ίδια οικογένεια με τα ροδάκινα- όταν αυτή συνοδεύεται από μια αντίστοιχη φωτογραφία (π.χ. ένα μπολ με καρύδια macadamia). Μάλιστα, η επίδραση αυτή της «αληθοφάνειας» επέμενε για αρκετές ημέρες, όχι για μερικά λεπτά, και μπορούσε να έχει μακροχρόνιες επιδράσεις στα πιστεύω των ανθρώπων.

Οι οπτικές ενδείξεις δεν είναι όμως η μόνη πηγή μη διαγνωστικών αποδείξεων που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να αξιολογήσουν διάφορες αξιώσεις. Οι άνθρωποι μπορεί να επηρεαστούν από ακόμα πιο λεπτά χαρακτηριστικά πληροφοριών, όπως για παράδειγμα τα γλωσσικά χαρακτηριστικά μιας λέξης.

Είναι γνωστό ότι η προφορά μπορεί να επηρεάσει την κρίση των ατόμων για διάφορα προϊόντα ή δραστηριότητες. Με απλά λόγια, οι άνθρωποι τείνουν να προτιμούν πράγματα που είναι εύκολο να προφέρουν.

Οι άνθρωποι που έχουν εύκολα ονόματα θεωρούνται πιο ασφαλείς, λιγότερο ριψοκίνδυνοι και περισσότερο οικείοι, σε σχέση με αυτούς που έχουν δύσκολα ονόματα, όπως απέδειξε μια έρευνα την οποία επικαλείται η αρθρογράφος.

Όπως και στην περίπτωση του παραδείγματος με το υψηλό κοντράστ, έτσι και στην περίπτωση των εύκολων ονομάτων, ή των δηλώσεων που συνοδεύονται από μια εικόνα, δημιουργείται το αίσθημα ότι είναι εύκολη η επεξεργασία των πληροφοριών που μεταφέρουν.

Τα εύκολα ονόματα απαιτούν λιγότερη γνωστική προσπάθεια, ενώ οι φωτογραφίες βοηθούν στη γρηγορότερη και πιο εύκολη απομνημόνευση και κατανόηση.

Πώς θα μπορούσε να αποφύγει κανείς να εξαπατηθεί από μια «αληθοφάνεια»;

Έρευνες γνωστικών ψυχολόγων έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι συνήθως αγνοούν τις προκαταλήψεις τους ή το πώς οι πληροφορίες επηρεάζουν τις αποφάσεις τους.

Γνωρίζοντας όμως την επίδραση που έχουν τα ονόματα και οι φωτογραφίες επάνω μας, ίσως θα μπορέσουμε να είμαστε περισσότερο προσεκτικοί και να αναζητούμε την αλήθεια μέσα από τις γνώσεις… και όχι από το ένστικτό μας.