Σαν σήμερα, πριν από 68 χρόνια, εκατομμύρια άνθρωποι παρακολούθησαν ένα ρεπορτάζ του BBC Panorama σχετικά με μια ελβετική οικογένεια που μάζευε μακαρόνια από δέντρα.
Μπορεί να ακούγεται απίθανο, αλλά πολλοί τηλεθεατές το πίστεψαν.
Οι ερμηνείες των ηθοποιών στις ασπρόμαυρες εικόνες που «μαζεύουν» τα σπαγγέτι δίνουν έναν αέρα αυθεντικότητας στο ρεπορτάζ, ενώ η αφήγηση του Richard Dimbleby την επιτείνει.
Ήταν, φυσικά, ένα πρωταπριλιάτικο αστείο. Και για να μην υπάρξει καμία αμφιβολία: Τα μακαρόνια φτιάχνονται από σιτάρι και νερό. Δεν φυτρώνουν στα δέντρα.
Αλλά τα μακαρόνια δεν ήταν συνηθισμένο πιάτο στο Ηνωμένο Βασίλειο εκείνη την εποχή, οπότε καταλαβαίνετε γιατί κάποιοι μπορεί να το πήραν στα σοβαρά.
Αυτό το παλιό ρεπορτάζ του Panorama αποτελεί μέρος αυτού που έγινε παράδοση στον βρετανικό Τύπο και όχι μόνο. Κάθε χρόνο, την 1η Απριλίου, οι εφημερίδες δημοσίευαν εξωφρενικές ιστορίες με μηδενική ή πολύ μικρή βάση, και όλα αυτά για να διασκεδάσουν λίγο με τους αναγνώστες τους.
Διαβάζοντας τις εφημερίδες σήμερα, βρίσκει κανείς μία ή δύο πρωταπριλιάτικες ιστορίες. Αλλά δεν έχουν την ίδια παρουσία που είχαν κάποτε, όπως σημειώνει το BBC.
«Η άνοδος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει εγκαινιάσει ένα “διαφορετικό είδος σχέσης” μεταξύ των αναγνωστών και του Τύπου», λέει ο Stuart Allan, καθηγητής δημοσιογραφίας και επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ.
«Είμαστε μπλεγμένοι σε μια εποχή fake news και παραπληροφόρησης, όπου τα αξιόπιστα θέματα βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του μυαλού των συντακτών», λέει στο BBC.
Η μείωση των πρωταπριλιάτικων ειδήσεων έρχεται σε «ένα πλαίσιο αυξανόμενου σκεπτικισμού σχετικά για τις ειδήσεις γενικά», προσθέτει ο καθηγητής Allan, «όπου το παιχνίδι με τη δημοσιογραφική αξιοπιστία μπορεί στην πραγματικότητα να αποδειχθεί επιζήμιο».
Ο Jim Waterson, ο οποίος εκδίδει την ειδησεογραφική ιστοσελίδα London Centric, συμφωνεί.
«Το να δημοσιεύεις ψεύτικες ειδήσεις για να ξεγελάσεις σκόπιμα τους αναγνώστες και στη συνέχεια να λες ότι όλα αυτά είναι ένα αστείο δεν λειτουργεί καλά, όταν περνάς το υπόλοιπο του έτους με το να λες πόσο μεγάλη σημασία έχουν τα αξιόπιστα γεγονότα», λέει χαρακτηριστικά.
«Αλλά το μεγαλύτερο έγκλημα κατά της δημοσιογραφίας είναι ότι πολύ λίγες πρωταπριλιάτικες ιστορίες εφημερίδων είναι έστω και ελάχιστα αστείες».
Το παγκόσμιο πολιτικό κλίμα, με την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ, είχε επίσης αντίκτυπο. «Αν έχετε παγκόσμιους ηγέτες που είναι πολύ ευτυχείς με το να απορρίπτουν οτιδήποτε πραγματικό που δεν τους αρέσει ως ψεύτικη είδηση, γιατί να τους δώσετε τα πυρομαχικά των κυριολεκτικά ψεύτικων ειδήσεων;», διερωτάται ο κ. Waterson.
Social media και τεχνητή νοημοσύνη
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κάνουν, επίσης, τα πράγματα πιο δύσκολα. Οι άνθρωποι κάποτε συνήθιζαν να διαβάζουν τις ειδήσεις σε μια εφημερίδα. Γνώριζαν, την 1η Απριλίου, ότι όλες οι ειδήσεις δημοσιεύτηκαν εκείνη την ημέρα. Η ημερομηνία βρισκόταν στο πάνω μέρος της σελίδας.
Τώρα, οι αναγνώστες μπορούν να μοιράζονται τις διαδικτυακές ειδήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μέρες, μήνες ή και χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευσή τους.
Πολλοί άνθρωποι μοιράζονται ειδησεογραφικά άρθρα χωρίς να διαβάσουν ούτε μία λέξη από αυτά, σύμφωνα με μελέτη του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό να μη διαβάσουν την ημερομηνία δημοσίευσης!
Στη συνέχεια, υπάρχει η άνοδος της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης, η οποία έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στη διάδοση της παραπληροφόρησης τα τελευταία χρόνια.
Σε έναν κόσμο όπου οι εικόνες που δημιουργούνται με τεχνητή νοημοσύνη μπορούν να φαίνονται σχεδόν πραγματικές, ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης να διαχωρίζουν τα γεγονότα από τη μυθοπλασία δεν ήταν ποτέ πιο σημαντικός.
Οι πρωταπριλιάτικες ιστορίες εξυπηρετούν την ψυχαγωγική λειτουργία της δημοσιογραφίας, αλλά όχι την αλήθεια ή την ακρίβεια, λέει η δρ Bina Ogbebor, λέκτορας δημοσιογραφικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ.
«Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι ιστορίες θα μπορούσαν να “γυρίσουν μπούμερανγκ”, να θυμώσουν ορισμένους αναγνώστες και να εμποδίσουν την αξιοπιστία ενός οργανισμού μέσων ενημέρωσης», λέει στο BBC.
«Εξακολουθεί, βέβαια, να είναι κάτι που κάνει τους ανθρώπους να γελούν», λέει, προσθέτοντας ότι πιστεύει πως οι ειδησεογραφικοί ιστότοποι θα πρέπει να προσθέτουν πολύ σαφείς δηλώσεις αποποίησης ευθύνης, αν επιλέξουν να τις δημοσιεύσουν.
