Η πολυτάραχη ιστορία του θρυλικού Charlie Hebdo και τα «δηλητηριασμένα εκατομμύρια»

Ένα γαλλικό σατιρικό περιοδικό με ιστορία δεκαετιών που συνήθως πούλαγε μερικές δεκάδες χιλιάδες αντίτυπα, έφτασε να τυπώσει ένα εκατομμύριο φύλλα μέσα σε λίγες μέρες και να γίνει γνωστό σε ολόκληρο τον πλανήτη. Δυστυχώς όμως, η εκδοτική αυτή επιτυχία ήταν κυριολεκτικά βαμμένη με αίμα. Ο λόγος, φυσικά, για το σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo που πολλοί έμαθαν μετά την τρομοκρατική επίθεση του προηγούμενου χειμώνα, με θύματα 12 ανθρώπους, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν συντελεστές του περιοδικού. Η είδηση ότι δύο ένοπλοι ισλαμιστές εισέβαλαν στα γραφεία του περιοδικού στο Παρίσι και άνοιξαν πυρ σκοτώνοντας 12 άτομα, ταξίδεψε μέσω των διεθνών ΜΜΕ στα πέρατα του κόσμου και όλοι έμαθαν για το γαλλικό σατιρικό περιοδικό, με τα προκλητικά σκίτσα, που από τη δεκαετία του ’70 έβαζε στο στόχαστρο κάθε εξουσία και θρησκεία και δοκίμαζε τα όρια ανοχής της κοινωνίας. Η τεράστια αύξηση των πωλήσεων μετά την επίθεση, όμως, δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμη. Φήμες για κακοδιαχείριση των κονδυλίων που συγκεντρώθηκαν, αλλά και για αυταρχικότητα έχουν δει το φως της δημοσιότητας και ταλανίζουν το σατιρικό περιοδικό. Παράλληλα, η είδηση για παραιτήσεις στελεχών ρίχνει τη σκιά της πάνω από το Charlie Hebdo και αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο ο στόχος των τρομοκρατών -που ήταν το περιοδικό να σιωπήσει για πάντα- ίσως τελικά να επιτευχθεί… Πριν όμως φτάσουμε στα σημερινά προβλήματα που ταλανίζουν το περιοδικό, ας δούμε την ιστορία του, πώς ξεκίνησε, ποια ήταν η αποδοχή του κοινού και τις επιθέσεις είχε δεχτεί μέχρι τώρα, καταφέρνοντας σε πείσμα πολλών να επιβιώσει.

Ο θάνατος του Σαρλ ντε Γκολ και η αρχή του Charlie Hebdo

Το Charlie Hebdo, γνήσιο τέκνο του Μάη του ’68 και μιας εποχής συνολικής αμφισβήτησης της καθεστηκυίας τάξης, έχει τις ρίζες του σε ένα άλλο έντυπο, το μηνιαίο Hara-kiri, το οποίο ξεκίνησε το 1960 από τον Φρανσουά Καβανά και τον Ζορζ Μπερνιέ. Παρά τις δύο απαγορεύσεις κυκλοφορίας που του επιβλήθηκαν το 1961 και το 1966, το περιοδικό συνέχισε να εκδίδεται κανονικά και το 1969 η συντακτική ομάδα προχώρησε και σε μια εβδομαδιαία έκδοση με την ονομασία «L’ Hebdo Hara-Kiri» (Εβδομαδιαίο Hara-kiri). Το Νοέμβριο του 1970, «φεύγει» από τη ζωή ο πρώην γάλλος πρόεδρος Σαρλ ντε Γκολ, στο χωριό καταγωγής του, το Colombey-les-Deux-Églises. Ο θάνατος του μεγάλου στρατηγού έρχεται 8 μέρες μετά από μια τραγωδία στο Club Cinq-Sept, το οποίο τυλίχτηκε στις φλόγες με τελικό απολογισμό πάνω από 140 ανθρώπους νεκρούς. Το εβδομαδιαίο περιοδικό κυκλοφορεί με ένα χλευαστικό εξώφυλλο για τα «δάκρυα» του γαλλικού Τύπου: «Τραγικός χορός στο Colombey, ένας νεκρός». Αυτό ήταν! Ο γάλλος υπουργός Εσωτερικών διατάσσει την άμεση απαγόρευση δημοσίευσης του περιοδικού. Ωστόσο, οι δημιουργοί δεν το έβαλαν κάτω. Για να παρακάμψουν το νόμο, μετονομάζουν το περιοδικό σε Charlie Hebdo, εμπνεόμενοι από το όνομα του κωμικού περιοδικού Charlie, αλλά και σαν έμμεσο τρόπο ειρωνείας προς το πρόσωπο του προέδρου Γκολ. Το περιοδικό δεν ήταν πλέον εβδομαδιαίο, αλλά μηνιαίο και εκδίδονταν από τον Οίκο «Éditions du Square» με πολλούς συντάκτες, διευθυντή έκδοσης τον Ζορζ Μπερνιέ και αρχισυντάκτη τον Φρανσουά Καβανά. Το πρώτο τεύχος του Charlie Hebdo κυκλοφορεί στις 23 Νοεμβρίου του 1970, υπό τον τίτλο «Δεν υπάρχει λογοκρισία στη Γαλλία». Η «γραμμή» του περιοδικού δεν αλλάζει, παραμένοντας εξίσου χλευαστικό και προκλητικό. Εκτός από τη σάτιρά του, το περιοδικό ασχολείται με το οικολογικό ζήτημα, τον αντιμιλιταρισμό, τον αντιρατσισμό και το φεμινισμό.

Η πορεία μέχρι το κλείσιμο του περιοδικού το ’81

Σταδιακά, όσο η επιρροή του Ζορζ Μπερνιέ αυξάνεται, το χιούμορ του περιοδικού γίνεται πιο χυδαίο και γκροτέσκο, την ώρα που ο Φρανσουά Καβανά αφιερώνει λιγότερο χρόνο για να ασχοληθεί με την καριέρα του συγγραφέα. Από επιλογή του, το περιοδικό δεν φιλοξενεί καμία διαφημιστική καταχώρηση και βασίζεται στους συνδρομητές για την οικονομική του επιβίωση, κάτι που το καθιστά ευάλωτο σε ενδεχόμενη πτώση των πωλήσεων και των συνδρομών. Η δεκαετία του ’80 βρίσκει το Charlie Hebdo γεμάτο χρέη, εξαιτίας της οικονομικής κακοδιαχείρισης και -σύμφωνα με πολλούς- παλαιομοδίτικο, καθώς δεν είχε προχωρήσει σε ανανέωση από την αρχή της εμφάνισής του. Παράλληλα, χαρακτηριζόταν και αναχρονιστικό κι εκτός του πνεύματος της εποχής, που είχε σημαδευτεί από την άνοδο των Σοσιαλιστών στην εξουσία και την εμφάνιση της εν μέρει ανταγωνιστικής αριστερής εφημερίδας Libération. Τελικά, στις 23 Δεκεμβρίου του ’81 η σοβαρή μείωση της αναγνωσιμότητας οδηγεί στο κλείσιμο του περιοδικού, στο τεύχος 580.

Η δεύτερη εποχή του Charlie Hebdo

Μια δεκαετία αργότερα, μια ομάδα συντακτών του περιοδικού συναντιούνται ξανά σε ένα νέο εβδομαδιαίο περιοδικό που θυμίζει το Charlie, το La Grosse Bertha που δημιούργησε ο κωμικός και τραγουδιστής Φιλίπ Βαλ. Όταν όμως ο Βαλ διαφώνησε με τον διευθυντή έκδοσης, εγκατέλειψε το περιοδικό και μαζί με τον Cabu αποφάσισαν να δημιουργήσουν το δικό τους περιοδικό. Το όνομα Charlie Hebdo ήταν ελεύθερο και έτσι, οι δύο τους μαζί με τον Gébé και τον Renaud συγκεντρώνουν τα απαραίτητα κεφάλαια για τη χρηματοδότηση του πρώτου τεύχους. Τον Ιούλιο του ’92 κυκλοφορεί το νέο Charlie Hebdo, με τη βοήθεια και αρκετής διαφήμισης. Το πρώτο τεύχος πουλάει 120.000 αντίτυπα, επωφελούμενο και του ιστορικού ονόματος. Το νέο Charlie Hebdo υπογράφουν άνθρωποι που συμμετείχαν και στο περιοδικό του ’70, αλλά και νέοι συντάκτες και σκιτσογράφοι. Το ανανεωμένο περιοδικό διατηρεί το πνεύμα του αυθεντικού Charlie, με στόχο να μπορεί να διαβαστεί από όλους και στοχεύοντας με τα σκίτσα στρατιωτικούς, θρησκευτικούς ηγέτες, πολιτικούς, επιχειρηματίες αλλά και κάθε θρησκευτική φιγούρα. Αν και διαποτισμένο με την ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης, το περιοδικό στρέφεται πιο έντονα στην άκρα αριστερά σε σχέση με τον προκάτοχό του. Δεν έλειψαν μάλιστα οργανωμένες προσπάθειες μερίδας των συντακτών να συλλέξουν υπογραφές με αίτημα την απαγόρευση του Εθνικού Μετώπου, του γαλλικού ακροδεξιού κόμματος του Λεπέν. Τα σχέδιά του προκαλούσαν και σόκαραν και συχνά αυτό φαινόταν να γίνεται σκόπιμα. Οι διαμάχες για το αν τα σκίτσα μπορούν να γίνουν ανεκτά βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη, ιδιαίτερα όταν στο εξώφυλλο φιγουράρουν σκίτσα με τον προφήτη Μωάμεθ. Η δεύτερη εποχή του Charlie σημαδεύεται όμως και από «ενδο-οικογενειακά» προβλήματα. Οι μέθοδοι του νέου διευθυντή Φιλίπ Βαλ προκαλούν διαφωνίες και οι διαφωνίες οδηγούν σε παραιτήσεις ή ακόμη και απολύσεις. Το εβδομαδιαίο τιράζ του περιοδικού στις αρχές του 2000 κυμαίνεται στα περίπου 80.000 αντίτυπα. Μετά τον θάνατο του Gébé όμως το 2004 και την αναβάθμιση του Φιλίπ Βαλ από αρχισυντάκτη σε διευθυντή έκδοσης, οι πωλήσεις πέφτουν στα 55.000 φύλλα. Το 2005-2006, ξεσπά η κρίση σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες με τα σκίτσα που κορόιδευαν τον προφήτη Μωάμεθ. Μεγάλες πορείες Μουσουλμάνων, αλλά και επιθέσεις εναντίον των δημιουργών, ταράζουν την Ευρώπη. Το Charlie δεν θα μπορούσα φυσικά να μείνει αμέτοχο κι έτσι στις 9 Φεβρουαρίου κυκλοφορεί με εξώφυλλο που δείχνει τον Μωάμεθ να δηλώνει: «Είναι δύσκολο να σε αγαπούν βλάκες». Το φύλλο φιλοξενούσε 12 σκίτσα της δανεζίκης εφημερίδας Jyllands-Posten που είχαν προκαλέσει την οργή των πιστών, καθώς και αντίστοιχης υφής γελοιογραφίες γάλλων δημιουργών. Οι πωλήσεις που δύσκολα έφταναν μέχρι τη στιγμή εκείνη τα 100.000 αντίτυπα, εκτινάσσονται με 160.000 φύλλα να πουλιούνται άμεσα και γίνονται δύο ανατυπώσεις. Τελικά, οι πωλήσεις άγγιξαν τα 400.000 αντίτυπα! Το 2009 ο Φιλίπ Βαλ παραδίδει την σκυτάλη στον Στεφάν Σαρμπονιέ, γνωστό ως γελοιογράφο με την υπογραφή Charb, ο οποίος δολοφονήθηκε στην επίθεση του 2015. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, το Charlie πουλάει 53.000 φύλλα, εκ των οποίων τα 13.000 σε συνδρομητές. Έχουμε πλέον μπει στην «τρίτη εποχή του Charlie», μια εποχή που σημαδεύεται από επιθέσεις κατά του ιστορικού φύλλου.

Οι επιθέσεις του 2011 και του 2012

Στις 2 Νοεμβρίου του 2011, κυκλοφορεί μια ειδική έκδοση του περιοδικού με τίτλο «Charia Hebdo», παραπέμποντας στη Σαρία, τον ισλαμικό νόμο, ενώ σαν συνεκδότης εμφανίζονταν… ο Μωάμεθ. Στο εξώφυλλο φιγούραρε για άλλη μια φορά ένα σκίτσο του προφήτη με τη λεζάντα: «Χίλια μαστιγώματα αν δεν πεθάνετε από το γέλιο». Η έκδοση αυτή συνδέονταν με την εφαρμογή της Σαρίας στη Λιβύη μετά τις εκλογές και την επικράτηση του ισλαμικού κόμματος στην Τυνησία. Η ειδική έκδοση ήταν ήδη γνωστή και το προηγούμενο βράδυ, τα γραφεία του περιοδικού καταστράφηκαν από ρίψη μιας βόμβας μολότοφ, ενώ η ιστοσελίδα δέχθηκε κυβερνοεπίθεση. Οι εργαζόμενοι, μάλιστα, έγιναν αποδέκτες απειλών κατά της ζωής τους. Στο επίμαχο τεύχος, ο Μωάμεθ εμφανίζονταν σαν μια χιουμοριστική φωνή λογικής που διαφωνούσε με το αποτέλεσμα των εκλογών στις αραβικές χώρες και ζητούσε το διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους, ενώ δήλωνε πως το Ισλάμ μπορεί να ανεχτεί το χιούμορ. Η επίθεση είχε σαν αποτέλεσμα, το περιοδικό να σημειώσει τις τετραπλάσιες πωλήσεις απ’ ό,τι συνήθως. Καθώς τα γραφεία του περιοδικού είχαν καταστραφεί, η ομάδα φιλοξενήθηκε για 2 μήνες στις εγκαταστάσεις της Libération. Λίγες μέρες μετά την επίθεση, το περιοδικό επανήλθε με νέο εξώφυλλο που έδειχνε έναν σκιτσογράφο του περιοδικού να φιλά παθιασμένα έναν γενειοφόρο μουσουλμάνο μπροστά στα κατεστραμμένα γραφεία. Ο τίτλος ήταν: «Η αγάπη είναι πιο δυνατή από το μίσος». Το περιστατικό αυτό δεν πτόησε την εφημερίδα η οποία συνέχισε να δημοσιεύει σκίτσα με το Μωάμεθ. Το Σεπτέμβριο του ’12 η κυκλοφορία ανάλογων σκίτσων έρχεται να αναζωπυρώσει τη θύελλα αντιδράσεων που είχε προκαλέσει στο μουσουλμανικό κόσμο η προβολή ταινίας με τον Μωάμεθ που θεωρήθηκε βλάσφημη και προσβλητική για το Ισλάμ. Το site του περιοδικού δέχεται και πάλι επίθεση από χάκερ, ενώ η γαλλική κυβέρνηση παίρνει μέτρα υπό το φόβο επιθέσεων στις πρεσβείες της, στις αραβικές χώρες. «Ο Μωάμεθ δεν είναι ιερός για μένα. Δεν κατηγορώ τους μουσουλμάνους που δεν γελάνε με τα σκίτσα μας. Όμως, εγώ ζω κάτω από γαλλική νομοθεσία. Δεν ζω κάτω από τον νόμο του Κορανίου», δηλώνει ο Στεφάν Σαρμπονιέ. Τα δύο επόμενα χρόνια, το Charlie συνεχίζει να δημοσιεύει σκίτσα με τον Μωάμεθ, αλλά και κατά της ακροδεξιάς. Το 2014, κάθε Τετάρτη, το περιοδικό τυπώνει περίπου 45.000 αντίτυπα για να πουλήσει 30.000, την ώρα που για να είναι οικονομικά βιώσιμο χρειαζόταν περίπου 5.000 περισσότερα. Έτσι, ο Charb κάνει έκκληση για δωρεές προκειμένου να συνεχιστεί η κυκλοφορία του, καθώς και τα χρέη συσσωρεύονταν.

Η πολύνεκρη επίθεση του 2015 και το μέλλον του Charlie

Ημέρα-ορόσημο για το περιοδικό ήταν η 7η Ιανουαρίου 2015. Το πρωί της αποφράδας εκείνης ημέρας, δύο Ισλαμιστές, οι αδελφοί Κουασί, όρμησαν οπλισμένοι στα γραφεία του περιοδικού και άνοιξαν πυρ κατά πάντων. Συνολικά 11 άνθρωποι σκοτώθηκαν και άλλοι τόσοι τραυματίστηκαν. Βγαίνοντας από το κτίριο, τα αδέλφια Κουασί σκότωσαν έναν αστυνομικό. Στην ευρύτερη περιοχή της γαλλικής πρωτεύουσας σημειώθηκαν και άλλες τρομοκρατικές επιθέσεις και η χώρα τέθηκε σε συναγερμό. Τελικά δύο μέρες αργότερα, τα δύο αδέλφια έπεσαν νεκρά από αστυνομικά πυρά, έξω από ένα τυπογραφείο, όπου νωρίτερα είχαν καταφύγει, κρατώντας ομήρους.

Τις μέρες του τρόμου, η φράση «Je suis Charlie» (Είμαι Σαρλί) ακούστηκε από εκατομμύρια στόματα σε ολόκληρο τον κόσμο, από ανθρώπους που ήθελαν να εκφράσουν την αντίθεσή τους στην τυφλή βία και να συμπαρασταθούν στα εναπομείναντα μέλη του Charlie. Η κυκλοφορία του περιοδικού συνεχίστηκε με τα εναπομείναντα μέλη του. Το επόμενο τεύχος πούλησε σχεδόν 8 εκατ. αντίτυπα, κυκλοφόρησε σε 16 γλώσσες και το υπέγραφαν «οι επιζώντες της Charlie Hebdo». Στο πρωτοσέλιδο ο προφήτης του Ισλάμ εμφανίζεται δακρυσμένος να κρατά μια πινακίδα με το μήνυμα« Je Suis Charlie». «Όλα συγχωρούνται» ήταν ο κεντρικός τίτλος του φύλλου. Τα έσοδα πολλαπλασιάστηκαν τους επόμενους μήνες, ενώ το περιοδικό έλαβε εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ από δωρεές. Μόνο από τις πωλήσεις του επόμενου από την επίθεση τεύχους, συγκεντρώθηκαν 10 εκατ. ευρώ! Οι συνδρομητές έφτασαν τους 210.000, ενώ οι πωλήσεις ξεπερνούν πλέον τις 100.000 ανά τεύχος. Καθώς τα εκατομμύρια άρχισαν να ρεύουν, σύννεφα άρχισαν να σχηματίζονται στο εσωτερικό του Charlie. Τίποτα δεν ήταν το ίδιο μετά την 7η Ιανουαρίου… Ο Ρέναλντ Λουζιέρ, γνωστός σαν Luz, επιβεβαίωσε ότι σκοπεύει να αποχωρήσει από την εφημερίδα. Ήταν ο άνθρωπος που σχεδίασε το εξώφυλλο του τεύχος μετά την επίθεση. Ανάλογη απόφαση πήρε και ο ιστορικός αρθρογράφος του περιοδικού Πατρίκ Πελού, ο οποίος ανακοίνωσε ότι θα αποχωρήσει τον Ιανουάριο. Οι ίδιοι επικαλούνται συναισθηματικούς και ψυχολογικούς πρωτίστως λόγους, αλλά δημοσιεύματα περιγράφουν ένα κλίμα δυσφορίας στους κόλπους του περιοδικού, εξαιτίας της αυταρχικής στάσης της νέας διεύθυνσης και των χρημάτων που πλημμύρισαν το περιοδικό μετά την επίθεση. Τα δημοσιεύματα στέκονται κυρίως σε μια εσωτερική «εξέγερση» που σημειώθηκε την άνοιξη κατά της νέας διεύθυνσης, με τους δύο συντάκτες να πρωτοστατούν εναντίον των διευθυντών, κατηγορώντας τους για αυταρχικότητα και αδιαφάνεια. Σε ανοιχτή επιστολή που δημοσιεύτηκε στη «Le Monde» έκαναν λόγο για «δηλητηριασμένα εκατομμύρια» που θα κατέστρεφαν τον χαρακτήρα και την ψυχή του περιοδικού. Το αν οι δυσοίωνες αυτές προβλέψεις θα επιβεβαιωθούν ή θα διαψευστούν μένει ο χρόνος να το δείξει… Δείτε όλα τα θέματα του Weekend