Το πρόσφατο πολυανθρωποκτόνο συμβάν στο σχολείο του Τέξας επαναφέρει στον δημόσιο διάλογο μια σειρά από ερωτήματα που έχουν επιχειρηθεί να απαντηθούν αλλεπάλληλες φορές στο παρελθόν.
Πρόκειται για καινούριο φαινόμενο; Ποιες οι ποσοτικές και ποιοτικές τους διαστάσεις σήμερα;
Οι πολλαπλές ανθρωποκτονίες σε δημόσιο χώρο άρχισαν να τυποποιούνται στα μέσα της δεκαετίας του ’80, ιδίως μετά από ένα περιστατικό που κατά τραγική ειρωνεία έμεινε στην ιστορία ως η «Σφαγή στα McDonalds» (Στο San Ysidro της Καλιφόρνια το 1984, 21 ανυποψίαστοι θαμώνες του εστιατορίου, οι περισσότεροι εξ αυτών ισπανόφωνοι, φονεύθηκαν από τον 41χρονο άνεργο James Oliver Huberty.
O κατά συρροήν ανθρωποκτόνος των δεκαετιών του ’80 και του ’90, έχοντας πίσω του μια πορεία ζωής με βαθιά τραυματικά βιώματα, τα οποία κατά κανόνα θάλπονταν επί μακρόν από κοινωνικές συμβάσεις (και συνήθως από την ανάγκη του ίδιου του μετέπειτα δράστη να αποκτήσει μια «κανονική» κοινωνική ζωή), φερόταν συνήθως ωθούμενος στο πολυανθρωποκτόνο του ξέσπασμα από ιδεοληψίες, πολλές φορές «κοπιαρισμένες» από ειδησειογραφικούς κώδικες των Μ.Μ.Ε. της εποχής του. Επέλεγε συνήθως να αφήσει το φονικό του ξέσπασμα να “ενσκήψει” σε δημόσιoυς χώρους, εκεί όπου το έργο του γινόταν περισσότερο θανατηφόρο και –τούτο είναι κρίσιμο- δημόσια θεατό και αισθητό από κάθε άποψη: σε εστιατόρια, δημόσια κτίρια, κεντρικές οδούς, σχολεία.
Πολυανθρωποκτόνα φαινόμενα τέτοιου τύπου, με κύρια γνωρίσματα τον «δημόσιο» χαρακτήρα του εγκλήματος, την επιλογή των θυμάτων μέσα από ένα πλέγμα ιδεοληψιών και εμμονών του δράστη και την εκτέλεση του χτυπήματος δίκην «στρατιωτικού τύπου» επιχείρησης, με τη χρήση συνήθως βαρέως οπλισμού, καταγράφονται στα εγκληματολογικά χρονικά από πολύ παλαιοτέρα.
Ενδεικτικά θυμίζουμε τον θεωρούμενο και «πατέρα» των mass murderers, βετεράνο του Β Παγκοσμίου Πολέμου Richard Unruh (1949), τον ασφαλιστικό πράκτορα Luigi Ferri (1993), τον υπάλληλο ταχυδρομικής εταιρίας Patrick Sherill (1986) (η περίπτωσή του απέδωσε στην ειδησειογραφική και κατόπιν την εγκληματολογική αργκό τον όρο «going postal») που είχε υπηρετήσει ως πεζοναύτης στο Βιετνάμ, τον απορριφθέντα από την στρατιωτική σχολή Αυστραλό Julian Knight (1987), ή τον Άγγλο Michael Ryan (1987) που είχε εμμονή με τον κινηματογραφικό «Rambo» και τα όπλα.
ΗΠΑ: 7 στα 10 πολυανθρωποκτόνα επεισόδια συμβαίνουν σε εκπαιδευτικά ιδρύματα
Όμως τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια, τουλάχιστον στις Η.Π.Α., είναι ξεκάθαρο: Με βάση τα δεδομένα μεταξύ 2013 και 2016, 7 στα 10 πολυανθρωποκτόνα επεισόδια συμβαίνουν σε εκπαιδευτικά ιδρύματα (ιδίως σχολεία μέσης εκπαίδευσης) και σε εργασιακούς χώρους, ενώ από ποσοτική άποψη, τα επεισόδια με τέσσερις τουλάχιστον θανάτους έχουν τουλάχιστον στις ΗΠΑ τετραπλασιαστεί από την δεκαετία του ’70.
Παράλληλα, οι δυνατότητες που παρέχουν στον κάθε χρήστη τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, έχουν προ πολλού ξεπεράσει τη θεασιμότητα της ανθρωποκτόνου δράσης την οποία κάποτε καθόριζε η παραδοσιακή «κάμερα του δελτίου ειδήσεων». Τα πολυφονικά κτυπήματα βιντεοσκοπούνται από τους ίδιους τους δράστες και τους «ανεβαίνουν» σε real time από τους ίδιους ή παρευρισκομένους. Οι ίδιοι, δε, οι δράστες συχνά διαθέτουν προφίλ σε δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, με τις αναρτήσεις τους στα οποία έχουν τρόπον τινά «προειδοποιήσει» για το τί θα ακολουθήσει.
To 70% των δραστών πολυφονικών επεισοδίων στις Η.Π.Α. από το 2013 έως και τον Ιούλιο του 2016 καταλήγουν με το θάνατο του δράστη. Με βάση δεδομένα των ετών 2000 – 2013, στο 40% των shooting incidents (επεισόδιο από το οποίο προκύπτουν 4 ή παραπάνω θάνατοι) καταλήγουν με αυτοκτονία του δράστη, το 28,1% με θανάτωσή του από πυρά αστυνομικών, στο 13,1% άοπλοι πολίες συλλαμβάνουν και εξουδετερώνουν τον δράστη και στο υπόλοιπο 3,1% οπλισμένοι πολίες ανταλλάσσουν πυρά με τον δράστη.
Υπάρχει αντίστοιχη περίπτωση στην Ελλάδα;
Ο πολυανθρωποκτόνος της μιας φοράς, ο κατά συρροήν ανθρωποκτόνος (mass murderer) σε δημόσιο χώρο έχει μικρό, τόσο ποιοτικά, όσο και ποσοτικά, παρελθόν στην Ελλάδα. Στη χώρα μας πολλαπλές ανθρωποκτονίες σε δημόσιο χώρο καταγράφονται σε μεμονωμένα εγκληματικά περιστατικά (λ.χ. η περίπτωση Κοεμτζή), ευτυχώς, δε, δεν έχουν μέχρι σήμερα σημειωθεί σε σχολεία. Μία είναι η υπόθεση που συγκεντρώνει ορισμένα από τα τυπολογικά χαρακτηριστικά των πολυανθρωποκτόνων σε σχολεία όπως τα έχει καταγράψει το διεθνές παράδειγμα. Αυτή του Δημήτρη Πατμανίδη.
«Δεν έχω πλέον λόγο να συνεχίσω να ζω. Δυστυχώς για εσάς, είμαι πολύ εγωιστής για να φύγω και να σας αφήσω να ζήσετε τις γαμημένες ζωές σας. Πριν πεθάνω θα σας στερήσω ότι πολυτιμότερο έχετε. Δεν έχω σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή. Φτύνω κατάμουτρα στην ”αξιοπρέπεια” και την ”τιμή” σας και σε ότι έχετε ιερό. Έχω πάρει την απόφασή μου και δεν πρόκειται να κάνω πίσω. Οποιοσδήποτε βρεθεί μπροστά μου το πρωί της 10ης Απριλίου 2009 γίνεται άμεσα στόχος – δεν θα υπάρξει καμία διάκριση στην ηλικία, το φύλο ή την καταγωγή εκείνων που θα δολοφονήσω, για εμένα είστε όλοι σκουπίδια. Θα σας σκοτώσω γιατί έτσι γουστάρω και θα φροντίσω να το ευχαριστηθώ όσο περισσότερο γίνεται. Για τους περισσότερους από εσάς μπορεί να ακούγομαι παρανοϊκός, εγκληματίας ή δολοφόνος…
Κάνετε λάθος, εσείς είστε τα νοητικώς στερημένα θρασύδειλα εγκληματικά καθάρματα που βρίζουν υπό την κάλυψη της ανωνυμίας, της ιδιότητας του καθηγητή ή των πολυάριθμων παρεών. Μέχρι στιγμής δεν έχω εισπράξει τίποτα άλλο παρά την απόρριψη και την ύβρη των γύρω μου. Σας τα επιστρέφω με την υπόσχεση να περάσετε τις τελευταίες στιγμές σας παρακαλώντας για την ελεεινή και τρισάθλια ζωή σας – σύντομα θα δείτε πως είμαι άνθρωπος που τηρεί τις υποσχέσεις του… Δεν είμαι αναγκασμένος να δώσω περαιτέρω εξηγήσεις για τις πράξεις μου. Δεν έχω γνωρίσει παρά ένα άτομο που να αξίζει σαν άνθρωπος και με την οποία πίστευα πως είχα ερωτευτεί. Νιώθω πολύ άσχημα που με απέρριψε και ελπίζω πως με ότι κάνω την Παρασκευή θα αλλάξει γνώμη για μένα».
Το σημείωμα αυτό βρέθηκε στο σακίδιο του 19χρονου που αυτοπυροβολήθηκε στο κεφάλι στις 10 Απριλίου 2009, αμέσως αφ΄ότου επέδραμε οπλισμένος με δύο περίστροφα στην Σχολή του Ο.Α.Ε.Δ. επί της οδού Πέτρου Ράλλη, πυροβολώντας και τραυματίζοντας έναν συμμαθητή του και δύο υπαλλήλους τεχνικής εταιρίας που τυχαία βρέθηκαν στο δρόμο του. Το σχέδιο είναι φανερό ότι είχε εκπονηθεί, αλλά ο δράστης δεν κατόρθωσε να το «απολαύσει» όσο διατεινόταν, καθώς προφανώς δεν μπόρεσε να σηκώσει από το ίδιο το βάρος των πράξεών του.
Στην περίπτωση ανάλογου πολυανθρωποκτόνου γεγονότος στη χώρα μας ποια εργαλεία διαθέτει το ελληνικό Σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης;
Το πρόβλημα του μονολιθικού και πεπερασμένου του συστήματος ποινών του Ποινικού Κώδικα, ιδίως για το βίαιο έγκλημα και ειδικότερα για την ανθρωποκτονία έχει τεθεί πολλές φορές, χωρίς όμως να οδηγήσει σε νομοθετική μεταβολή τέτοια που να απηχεί ευελιξία και εξατομικευτική οπτική στην ποινική μεταχείριση.
Δράστες πολλαπλών ανθρωποκτονιών αντιμετωπίζονται με μικρή διάκριση στο πλαίσιο ποινής σε σχέση με τους λοιπούς ανθρωποκτόνους, της «μιας φοράς». Το ανελαστικό πλαίσιο ποινής που ισχύει σύμφωνα με τα αρ. 105Β παρ. 3 του Π.Κ. (όπως έχει τροποποιηθεί μετά τους Ν. 4619/2019, 4623/2019, 4637/2019 και 4855/2021. Π.Κ., προβλέπει ανώτατο όριο έκτισης ποινής τα 25 έτη, όσες κι αν είναι οι ανθρωποκτονίες που έχει τελέσει ο καταδικσθείς («ο 1. Σε κάθε περίπτωση ο καταδικασθείς μπορεί να απολυθεί αν έχει εκτίσει είκοσι πέντε (25) έτη και όταν το παραπάνω άθροισμα υπερβαίνει το όριο αυτό»).
Στην περίπτωση, δε, όπου ο δράστης έστω και μεμονωμένης ανθρωποκτονίας είναι ανήλικος, ισχύει το αρ 54 του Π.Κ. : «Αν η απειλούμενη κάθειρξη είναι ισόβια ή πρόσκαιρη (…) [σημ.: 5-20 έτη], η διάρκεια του περιορισμού σε ειδικό κατάστημα κράτησης δεν υπερβαίνει τα οκτώ έτη ούτε είναι κατώτερη από δύο».
Η εξατομικευμένη ποινική μεταχείριση ενός κατά συρροήν ανθρωποκτόνου όπως του 18χρονου στο Τέξας μοιάζει να μην χωρά στον προβληματισμό του έλληνα νομοθέτη, ως ποινικό φαινόμενο ή και ενδεχόμενο.
Τα εγχειρήματα αναμόρφωσης του ελληνικού συστήματος ποινών εξαντλούνται τα τελευταία χρόνια στην αντίληψη περί απομειώσεως του «κόστους» λειτουργίας των υποσυστημάτων του Ελληνικού Συστήματος Ποινικής Δικαιοσύνης. Κυρίαρχη μέριμνα του νομοθέτη παραμένει η λιγότερο δαπανηρή κινητοποίηση του μηχανισμού καταστολής και η αποφόρτιση φυλακών και δικαστηρίων, με τη σταδιακή ενσωμάτωση εναλλακτικών ποινών και θεσμών όπως η ακόμη δυσκίνητη κι ανομοιογενώς εφαρμοζόμενη «ποινική συνδιαλλαγή» (αρ. 301 επ. Κ.Π.Δ.). Σπάνια όμως ο ποσοτικά προσανατολισμένος χειρισμός ενός του συστήματος με πολλαπλές επιμέρους ποιοτικές δυσλειτουργίες (όπως ο μικρός βαθμός εξειδίκευσης των στελεχών του συστήματος, ή η επίσης χαμηλή δεκτικότητα του μηχανισμού σε αρωγή από καίριες βοηθητικές επιστήμες) έχει κατορθώσει να αντιμετωπίσει αυτές τις τελευταίες.
Με λίγα λόγια, το ενδεχόμενο της ποινικής διαχείρισης ενός πολυανθρωποκτόνου δράστη στην Ελλάδα αντιμετωπίζεται όπως και πολλά άλλα, με στενόθωρες, γραφειοκρατικές αντιλήψεις και ευχολόγια: «είναι να μη μας συμβεί στη βάρδιά μας».
*Ο Παναγιώτης Γ. Παπαϊωάννου είναι μαχόμενος Δικηγόρος Αθηνών, διδάκτωρ Εγκληματολογίας. συγγραφέας των βιβλίων «Ανθρωποκτόνοι Κατά Συρροή και κατ’ Εξακολούθηση (Serial Killers & Mass Murderers) – το Ελληνικό Παράδειγμα», Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 2013 και «Εγκλήματα Ζηλοτυπίας – Εγκληματολογική Θεώρηση και Νομολογία», εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2001.
