Ο ρώσος φυσιολόγος Ιβάν Παβλόφ

Ο γιατρός που άλλαξε τον ρου της νεοσύστατης τότε ψυχολογίας!

12·09·2014 11:43 1 σχόλια

Τον σπουδαίο ρώσο φυσιολόγο τον έχουμε συνδέσει με το περίφημο πείραμά του, το γνωστό «Σκυλί του Παβλόφ», το οποίο αποτέλεσε τη βάση για την κατοπινή συμπεριφοριολογική θεωρία, μια από τις πρώτες ιστορικά και καινοτόμες απόπειρες να στηριχθεί η επιστήμη της ψυχολογίας στα δικά της πόδια.

Η «κλασική εξαρτημένη μάθηση» του Παβλόφ, που παλιότερα κιόλας τη λέγαμε «παβλοφιανή μάθηση», στηριζόταν στην ιδέα των εξαρτημένων ανακλαστικών και το πώς θα μπορούσαν αυτά να χρησιμοποιηθούν στον ανθρώπινο παράγοντα: πώς δηλαδή ένα ουδέτερο ερέθισμα αποκτά την ικανότητα να προκαλεί μια αντίδραση λόγω της σύνδεσής του με ένα ερέθισμα που αυτομάτως παράγει την ίδια ή κάποια παρόμοια αντίδραση.

Παρά το γεγονός ότι το «Πείραμα του Παβλόφ» ήταν μόλις μία από τις ενασχολήσεις του αεικίνητου γιατρού και ερευνητή, έμελλε να γίνει η γνωστότερη, καθώς θα οδηγούσε λίγο αργότερα στη θεωρητικοποίηση των πειραματικών του δεδομένων, με τον νέο κλάδο του συμπεριφορισμού να γεννιέται στον απόηχο των διατάξεων του Παβλόφ με τα σκυλιά του.

Το Νόμπελ πάντως του 1904 δεν το πήρε μόνο για τα σπάργανα της επαναστατικής ψυχολογικής θεωρίας αλλά για τις φυσιολογικές μελέτες που έκανε για χρόνια στο πεπτικό σύστημα των σκύλων, κάτι που αποτέλεσε εξάλλου τη βάση για τις μετέπειτα επιστημονικές του παρατηρήσεις.

Πρωτεργάτης της ιατρικής, πρωτεργάτης και της ψυχολογίας, ο Ιβάν Παβλόφ ανήκει στην πρώτη γενιά των «ογκόλιθων» του ακαδημαϊκού ιδεαλισμού…

Πρώτα χρόνια και εκπαίδευση

Ο Ιβάν Πέτροβιτς Παβλόφ γεννιέται στις 14 Σεπτεμβρίου 1849 στη ρωσική επαρχία του Ριαζάν, με τη μοίρα του να είναι λίγο πολύ προαποφασισμένη: γιος του τοπικού ιερωμένου, φοιτεί σε εκκλησιαστικό σχολείο και αργότερα τον περιμένει η ιερατική σχολή.

Μεγαλώνει λοιπόν λιτά και φτωχικά, αν και ονειρεύεται να γίνει φυσικός επιστήμονας και όχι ιερωμένος. Κι έτσι πέφτουν στα χέρια του τα μνημειώδη συγγράμματα του Δαρβίνου και του Σιτσένοφ, του «πατέρα της ρωσικής φυσιολογίας», όντας ακόμα σπουδαστής στην εκκλησιαστική σχολή του Ριαζάν, με το αγόρι να ξέρει πια τι θέλει να κάνει στη ζωή του.

Για την καθοριστική στιγμή που άλλαξε τη ζωή του, θα παρατηρήσει αργότερα, όταν θα είναι πια προβεβλημένος επιστήμονας: «Η βασική παρόρμηση για την απόφασή μου, έστω όχι συνειδητή τότε, να μελετήσω τον σκύλο, τον σύντροφο του ανθρώπου, μου ήλθε ακριβώς από την ανάγνωση των πειραμάτων του Σιτσένοφ. Είναι πραγματικότητα ότι ένα καλό βιβλίο … μπορεί να αλλάξει τη μοίρα ενός ανθρώπου».

Εγκαταλείπει λοιπόν άρον-άρον την ιερατική σχολή και βάζει πλώρη για την ιατρική, αν και δεν έχει τρόπο να χρηματοδοτήσει τις σπουδές του. Γι’ αυτό και με το πιστοποιητικό απορίας ανά χείρας, γίνεται τελικά δεκτός στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, απ’ όπου αποφοιτεί με πτυχίο στην ιατρική και τη χημεία (1875).

Σειρά είχε κατόπιν η Αυτοκρατορική Ιατρική Ακαδημία της πόλης, απ’ όπου θα λάβει την ειδικότητά του στη φυσιολογία με μια εμβριθή μελέτη για τα νεύρα της καρδιάς (1883), επισημαίνοντας μια λειτουργία του συμπαθητικού συστήματος που ενίσχυε τη συσταλτικότητα του μυοκαρδίου (και φέρει έκτοτε το όνομά του).

Για τις ανάγκες της διατριβής του, άρχισε να δουλεύει εκτεταμένα με σκυλιά, σε μια σχέση ζωής που τόσο θα επηρέαζε τους κλάδους που ασχολήθηκε ο Παβλόφ. Ο κύκλος των σπουδών του ωστόσο δεν είχε ολοκληρωθεί: μετά την αποφοίτησή του, πήγε στη Λειψία για να ειδικευτεί στην καρδιολογία (καρδιαγγειακή φυσιολογία τότε), δίπλα στον διαπρεπή καθηγητή Carl Ludwig, και κατόπιν μετακινήθηκε στο Μπρεσλάου της Πολωνίας, για να μαθητεύσει δίπλα στον σπουδαίο γιατρό Rudolf Heidenhain και την καινοτόμα δουλειά του στη γαστρεντερική φυσιολογία.

Για να συνεχίζει τις σπουδές και τις έρευνές του, ο Παβλόφ υποβλήθηκε σε όλων των λογιών τις στερήσεις και τις θυσίες, μην έχοντας μυαλό για τίποτα άλλο παρά για την επιστήμη που διακονούσε (παραμελώντας οικονομικά ακόμα και την οικογένειά του). Δηλωτικό είναι εδώ το γεγονός ότι όταν μια ομάδα φίλων του συγκέντρωσε ένα μικρό ποσό για να τον βοηθήσει, ο Παβλόφ το διέθεσε αμέσως για την αγορά ενός νέου τσούρμου σκυλιών, εντελώς απαραίτητων πια για τα πειράματά του!

Δίπλα στον Heidenhain θα αφήσει μια σειρά από κολοσσιαίες συμβολές στη γαστρεντερολογία, όπως η αποκάλυψη αρκετών διαδικασιών της πέψης (θύλακας Χαϊντενχάιν-Παβλόφ). Ήταν η αρχή μιας λαμπρής σταδιοδρομίας, μεγάλοι σταθμοί της οποίας θα είναι και ανακαλύψεις γύρω από φυσιολογία της καρδιάς και τον έλεγχο της αρτηριακής πίεσης!

Επιστρέφοντας στη Ρωσία, αφιερώθηκε στη διδασκαλία, ως καθηγητής Φαρμακολογίας και Φαρμακευτικής (1890) και αργότερα (1895) ως καθηγητής Φυσιολογίας στην Ακαδημία Στρατιωτικής Ιατρικής. Το 1897 ίδρυσε το πρώτο εργαστήριο φυσιολογίας στο Ινστιτούτο Πειραματικής Ιατρικής, του οποίου ήταν επικεφαλής, πράγμα που αποτέλεσε σπουδαίο νεωτερισμό για την ιατρική έρευνα της εποχής του.

Όταν μάλιστα δημοσίευσε τα δεδομένα των πειραματικών του διατάξεων και τις ανακαλύψεις του στη φυσιολογία του πεπτικού συστήματος («Μαθήματα επί της λειτουργίας των κυριότερων πεπτικών αδένων» – 1897), το εργαστήριό του μετατράπηκε σε επιστημονικό προσκύνημα! Διαπρεπής πια καθηγητής, ερευνητής και γιατρός, τιμήθηκε με το Νόμπελ Ιατρικής το 1904…

Το καινοτόμο ψυχολογικό πείραμα

Κάποια στιγμή βέβαια το ερευνητικό ενδιαφέρον του Παβλόφ απομακρύνθηκε από τις πεπατημένες: από τους αδένες του πεπτικού συστήματος που τόσο μελέτησε, τον ενδιαφέρουν πια μόνο οι σιελογόνοι, θεωρώντας την έκκριση του σιέλου ουσιώδες βιολογικό γεγονός. Έστρεψε έτσι την προσοχή του στην παρατήρηση ότι η έκκριση σιέλου πραγματοποιείται, τόσο στα ζώα όσο και τον άνθρωπο, όχι μόνο στη θέα, αλλά και στην απλή ανάμνηση της τροφής. Το ερώτημα που βάλθηκε να απαντήσει αφορούσε λοιπόν στον μηχανισμό της φυσιολογικής αυτής αντίδρασης, το αρχιμήδειο σημείο δηλαδή για τις ψυχολογικές επιπτώσεις της ιατρικής του έρευνας!

Κι αυτό γιατί η θεωρία της κλασικής εξαρτημένης μάθησης βασίζεται ακριβώς στα εξαρτημένα ερεθίσματα που παρατήρησε ο γιατρός στα ταλαίπωρα σκυλιά του: αφού σχημάτισε δύο ομάδες από σκύλους που λάμβαναν το γεύμα τους καθημερινά την ίδια ώρα, λίγα λεπτά πριν τη χορήγηση της τροφής, η μία ομάδα άκουγε τον χτύπο ενός κουδουνιού ενώ η άλλη τίποτα. Έπειτα λοιπόν από ένα χρονικό διάστημα, ο Παβλόφ άρχισε να χτυπά το κουδούνι σε άσχετες ώρες χωρίς να προσφέρει τροφή και παρατήρησε ότι οι σκύλοι ανταποκρίθηκαν φυσιολογικά στο ερέθισμα εκκρίνοντας σίελο, όπως ακριβώς δηλαδή όταν τους έδινε τροφή. Στην άλλη ομάδα δεν υπήρχε καμία τέτοια αντίδραση, γεγονός που τον έκανε να ισχυριστεί ότι τα σκυλιά είχαν μάθει το εξαρτημένο ερέθισμα από το γεγονός και μόνο ότι είχε συνδεθεί χαλαρά με το ουδέτερο και φυσικό ερέθισμα (τη λήψη δηλαδή της τροφής, που ήταν άλλωστε αυτή που οδηγούσε στην οργανική αντίδραση, τη σιελόρροια).

Τόσο ο κλάδος της πειραματικής ψυχολογίας όσο και ο ογκόλιθος της πρώιμης ψυχολογίας, ο συμπεριφορισμός, είχαν έτσι γεννηθεί μέσα σε μια νύχτα από τον ρώσο γιατρό και τα σκυλιά του! Ένα τεχνητό ερέθισμα (το κουδούνισμα) συσχετίστηκε με ένα φυσικό, παράγοντας πια την ίδια αντίδραση χωρίς την παρουσία του ουδέτερου παράγοντα που τη γεννούσε.

Οι προοπτικές της θεωρίας φάνταζαν τεράστιες και οι χρήσεις της θα μπορούσαν να γενικευτούν σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δράσης: από τις επιθυμίες και τα συναισθήματα μέχρι την παιδαγωγική, τη συμβουλευτική και την ομιλούσα θεραπεία, όπως είχαν αρχίσει δειλά-δειλά να αποκαλούν την ψυχολογία. Ο Παβλόφ ήταν πράγματι πια στα όρια ιατρικής και ψυχολογίας, εισβάλοντας έτσι στη νεοσύστατη επιστήμη της ψυχής κυριολεκτικά από το παράθυρο!

«Κόκκινες» περιπέτειες και επιτεύγματα

Οι έπαινοι και τα βραβεία έπεφταν πια βροχή για τον διαπρεπή γιατρό: μέλος της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών από το 1907, επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Cambridge το 1912, ακόμα και το γαλλικό Μετάλλιο της Τιμής έλαβε, έπειτα από σύσταση της Ιατρικής Ακαδημίας των Παρισίων (1915).

Όταν ξέσπασε η Οκτωβριανή Επανάσταση, βρήκε τον Παβλόφ, πού άλλου, κλεισμένο στο εργαστήριό του. Παρά το γεγονός ότι δεν ήταν κομμουνιστής, συνέχισε να εργάζεται κάτω από τραγικές πια συνθήκες, αρνούμενος να φύγει για το εξωτερικό: «Η επιστήμη δεν έχει πατρίδα, αλλά ο επιστήμονας πρέπει να έχει», συνήθιζε να λέει. Ήταν ωστόσο τόσο γνωστός και τιμημένος που ο Λένιν δεν θα μπορούσε να τον αφήσει έτσι, απαντώντας τελικά στις εκκλήσεις του Παβλόφ που λιμοκτονούσε πλέον: αντί να ζητήσει βέβαια από το ανώτατο σοβιέτ διπλή μερίδα φαγητού ή περισσότερους πόρους για την έρευνά του, εκείνος παρακάλεσε απλά τον Λένιν: «Δώστε μου ό,τι παίρνουν όλοι, όχι περισσότερο. Σκύλοι χρειάζονται. Σκύλοι. Η κατάσταση είναι φοβερή γιατί τρέχω μόνος μου στους δρόμους μέρα και νύχτα για να πιάσω σκύλους» (1919)!

Ο Παβλόφ, παρά τις ασύγκριτες δυσκολίες που συναντούσε πια στις μελέτες του, εφάρμοσε τον παγκόσμιο νόμο του για την κλασική εξαρτημένη μάθηση βαθύτερα στην ψυχολογία, ασχολούμενος πια με την ψύχωση, την οποία και προσπάθησε να εξηγήσει στη βάση των εξαρτημένων αντανακλαστικών (θεωρώντας ότι βασίζεται στη λανθασμένη σύνδεση στον ψυχισμό εξωτερικών και άσχετων ερεθισμάτων με τραυματικά γεγονότα).

Παρά το γεγονός ότι απέρριπτε την ψυχολογία ως ψευδοεπιστήμη, ήταν ο εισηγητής της Πειραματικής Ψυχολογίας, έστω και εν αγνοία του! Πάντα σταράτος και τσεκουράτος, δεν μάσησε τα λόγια του και καταφέρθηκε κατά του σοβιετικού καθεστώτος όταν περιόδευσε στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 1920, αν και ποτέ δεν θα τον πείραζε κανείς: ήταν ένα από τα κορυφαία πνεύματα της ΕΣΣΔ, στο απυρόβλητο κάθε συστήματος!

Αργότερα βέβαια, όταν άρχισαν οι αξιωματούχοι του καθεστώτος να τον προμηθεύουν με πόρους και αθρόα χρηματοδότηση για τα πειράματά του, ο Παβλόφ μαλάκωσε την «κόκκινη» κριτική του. Ο κορυφαίος φυσιολόγος παρέμεινε αφοσιωμένος στην έρευνα μέχρι την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή, όταν άφησε την τελευταία του πνοή χτυπημένος από πνευμονία στις 27 Φεβρουαρίου 1936 στο Λένινγκραντ…

Προσωπική ζωή

Το 1881, ο γιατρός παντρεύτηκε τη φοιτήτρια του παιδαγωγικού Seraphima Vasilievna Karchevskaya, με το ζευγάρι ωστόσο να μαστίζεται από τη φτώχεια και την εξαθλίωση στα πρώτα χρόνια του κοινού βίου τους, αναγκαζόμενοι έτσι να περνούν μεγάλες περιόδους χωριστά.