Την τελευταία δεκαετία οι έρευνες έχουν δείξει πως οι άνθρωποι τείνουν να καταναλώνουν σε μεγάλες ποσότητες υπερπεξεργασμένα τρόφιμα, παρότι είναι ξεκάθαρη και γνωστή η συνδεσή τους με την αύξηση του σωματικού βάρους και την παχυσαρκία, ό,τι αυτό συνεπάγεται. Γιατί όμως είμαστε τόσο επιρρεπείς στην υπερκατανάλωσή τους;
Ο Δρ. Robert Califf, πρώην επικεφαλής του Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA), εξέφρασε μια υπόθεση σε ακρόαση στην αμερικανική Γερουσία τον Δεκέμβριο: «Αυτά τα τρόφιμα είναι πιθανώς εθιστικά», είπε σύμφωνα με τους New York Times, προσθέτοντας ότι μπορεί να δρουν στις ίδιες εγκεφαλικές οδούς που εμπλέκονται στον εθισμό στα οπιοειδή και άλλες ναρκωτικές ουσίες.
Μόλις πριν από οκτώ χρόνια, αυτή η ιδέα θεωρούνταν ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη. H Ashley Gearhardt, ερευνήτρια εθισμών στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, ανέφερε ότι το 2017 δέχτηκε επικρίσεις σε επιστημονικό συνέδριο επειδή υποστήριξε πως ορισμένα υπερπεξεργασμένα τρόφιμα μπορεί να λειτουργούν ως εθιστικές ουσίες. Πλέον, ολοένα και περισσότεροι ερευνητές αρχίζουν να αποδέχονται αυτή την πιθανότητα.
Aντίδραση ντοπαμίνης όπως τα ναρκωτικά;
Οι επιστήμονες μελετούν τον εθισμό εξετάζοντας τα επίπεδα της ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, του νευροδιαβιβαστή που συνδέεται με την ευχαρίστηση, την ανταμοιβή και τα κίνητρα. Εμπλέκεται επίσης στην κίνηση, τη μνήμη και τη μάθηση.
Σύμφωνα με τη Δρ. Dana Small, γνωστική νευροεπιστήμονα στο Πανεπιστήμιο McGill του Μόντρεαλ, όταν τρώμε ο εγκέφαλος εκκρίνει ντοπαμίνη. Εάν πρόκειται για ένα φαγητό που γνωρίζουμε και μας αρέσει, ακόμα και η σκέψη ή η όψη του μπορεί να αυξήσει τα επίπεδα της ουσίας, ενθαρρύνοντάς μας να το καταναλώσουμε. Ορισμένα ναρκωτικά επιδρούν σε αυτόν τον μηχανισμό, προκαλώντας μια υπερβολική αύξηση ντοπαμίνης, κάτι που ωθεί τους ανθρώπους να τα λαμβάνουν ξανά και ξανά.
Επιστήμονες έχουν ερευνήσει το ενδεχόμενο τα υπερπεξεργασμένα τρόφιμα – ειδικά όσα είναι πλούσια σε λίπη και ζάχαρη – να προκαλούν παρόμοια αντίδραση. Προηγούμενες έρευνες έχουν υποστηρίξει αυτήν την ιδέα, αλλά τα δεδομένα παραμένουν περιορισμένα.
Μια πρόσφατη μελέτη των Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας των ΗΠΑ (NIH) εξέτασε πώς αντιδρά ο εγκέφαλος στην κατανάλωση ενός υπερπεξεργασμένου μιλκσέικ με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά, δημιουργώντας τελικά περισσότερα ερωτήματα, παρά απαντήσεις. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι πάνω από τους μισούς συμμετέχοντες είχαν μια έστω μικρή αύξηση ντοπαμίνης. Οι ερευνητές κατέληξαν ότι κατά μέσο όρο, στο σύνολο των συμμετεχόντων, δεν υπήρξε σημαντική διαφορά στα επίπεδα ντοπαμίνης στον εγκέφαλο πριν και μετά την κατανάλωση του μιλκσέικ.
Ωστόσο οι ερευνητές έκαναν και μια κρίσιμη επισήμανση: Η τεχνική μέτρησης της ντοπαμίνης με τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (PET) την οποία χρησιμοποιήσαν δεν είναι αρκετά ευαίσθητη για την ανίχνευση μικρών μεταβολών. Λίγα ναρκωτικά, όπως η κοκαΐνη και οι αμφεταμίνες, προκαλούν σημαντικές αυξήσεις της ντοπαμίνης που είναι εμφανείς στις απεικόνιση PET. Στις υπόλοιπες εθιστικές ουσίες, όπως η νικοτίνη ή και τα οπιοειδή, οι αποκρίσεις ντοπαμίνης είναι μικρότερες και δεν είναι πάντα ανιχνεύσιμες.
Οπότε η πιθανότητα να υπήρξαν ντοπαμινεργικές αποκρίσεις σε περισσότερους συμμετέχοντες παραμένει ανοιχτή. Σε κάθε περίπτωση, η Δρ. Small τόνισε ότι οι συμμετέχοντες που είχαν αύξηση ντοπαμίνης έδειξαν επίσης μεγαλύτερη απόλαυση και επιθυμία για το μιλκσέικ. Επιπλέον, λίγες ημέρες αργότερα, κατά τη διάρκεια ενός γεύματος, κατανάλωσαν σχεδόν διπλάσια ποσότητα υπερεπεξεργασμένων μπισκότων σε σύγκριση με εκείνους που δεν είχαν ντοπαμινεργική αντίδραση.
Αυτά τα ευρήματα συμπίπτουν με προηγούμενες μελέτες για τον εθισμό στη νικοτίνη και τα οπιοειδή, όπου τα άτομα με αυξημένη ντοπαμινεργική αντίδραση τείνουν να βρίσκουν τις ουσίες πιο ευχάριστες και να επιθυμούν διαρκώς μεγαλύτερη ποσότητα από αυτές.
Η διαμάχη γύρω από τον όρο «εθιστικό»
Το αν τα υπερπεξεργασμένα τρόφιμα μπορούν να χαρακτηριστούν ως «εθιστικά» παραμένει ένα ανοιχτό ζήτημα στην επιστημονική κοινότητα. Η Δρ. Small υποστηρίζει ότι η έλξη προς τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε θερμίδες, σάκχαρα και λίπη έχει συμβάλει στην επιβίωσή μας ως είδος. Ωστόσο, αυτός ο μηχανισμός δεν μας εξυπηρετεί τόσο καλά – δεν έχει το ίδιο θετικό αποτέλεσμα – σε ένα περιβάλλον γεμάτο γευστικά, προσιτά και διαρκώς διαθέσιμα υπερπεξεργασμένα τρόφιμα.
H Δρ. Alexandra DiFeliceantonio, νευροεπιστήμονας στο Κολέγιο της Βιρτζίνια (Virginia Tech / VT), μιλώντας στους New York Times, υποστηρίζει ότι ορισμένα υπερπεξεργασμένα τρόφιμα μπορούν να διεγείρουν έντονα το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα να προκαλούν μια ενισχυμένη μορφή εξάρτησης, όπως τα ναρκωτικά.
Η Δρ. Gearhardt και οι συνεργάτες της έχουν αναπτύξει κριτήρια για την αξιολόγηση συμπτωμάτων εθισμού στα τρόφιμα, όπως η έντονη επιθυμία και η αδυναμία μείωσης της κατανάλωσης. Μια μεγάλη ανασκόπηση του 2021, που περιέλαβε περίπου 19.000 άτομα, έδειξε ότι το 14% πληρούσε αυτά τα κριτήρια.
Αν και η επιστημονική κοινότητα δεν έχει καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι ορισμένα υπερπεξεργασμένα τρόφιμα μπορεί να λειτουργούν με τρόπο παρόμοιο με τις εθιστικές ουσίες. Όπως επισημαίνει η Δρ. Gearhardt, η απόδειξη ίσως είναι πιο απλή: πολλοί άνθρωποι θέλουν να σταματήσουν να τα καταναλώνουν, αλλά δεν μπορούν.
