Γιατί εξαπατούμε τον εαυτό μας

Η επιστήμη της αυταπάτης είναι κάτι παραπάνω από ζήτημα εξελικτικής περιέργειας. Μερικές φορές είναι ζήτημα ζωής και θανάτου.

Γιατί λέμε ψέματα στον εαυτό μας;

Αυτό είναι κάτι το οποίο ο καθηγητής εξελικτικής βιολογίας Robert Trivers προσπαθεί εδώ και 30 χρόνια να απαντήσει.

«Τα αισθητήρια όργανά μας είναι προγραμματισμένα να μας δίνουν μια λεπτομερή και ακριβή εικόνα της πραγματικότητας, όταν όμως αυτή η πληροφορία φτάσει στο μυαλό μας, η πραγματικότητα διαστρεβλώνεται στη συνείδησή μας», αναφέρει ο Trivers. Ο νους μας έχει τη δυνατότητα να καταστείλει επίπονες αναμνήσεις, να δημιουργήσει καινούργιες, να εκλογικεύσει ανήθικες πράξεις που μπορεί να έχουμε κάνει, αλλά και να ενισχύσει την αυτοπεποίθησή μας. Απλώς όμως αρνούμαστε στον εαυτό μας την αλήθεια.

Ο Trivers διδάσκει στο πανεπιστήμιο Rutgers στο New Jersey και δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός στο ευρύ κοινό, όπως ας πούμε οι Steven Pinker και E.O. Wilson του Harvard, αλλά στον κύκλο των εξελικτικών βιολόγων είναι ο κορυφαίος.

Ο Pinker τον έχει αποκαλέσει έναν από τους μεγαλύτερους διανοητές της Δύσης. Στις αρχές του ’70, ο Trivers προσέφερε έργο στον τομέα της εξελικτικής βιολογίας του επιπέδου που προσέφερε ο Einstein στη Φυσική. Έδωσε τεράστια ώθηση στο πεδίο του με μια σειρά από εξαιρετικά πρωτότυπες διατριβές οι οποίες άλλαξαν τη ρότα της έρευνας για τις επόμενες δεκαετίες.

Το έργο που ξεκίνησε τότε αφορούσε τη σύνταξη μιας θεωρίας κοινωνικής συμπεριφοράς η οποία βασίζεται στη Φυσική Επιλογή. Οι διατριβές-ορόσημα που εκπόνησε, εξήγησαν με επιτυχία το πώς οι γονείς συμπεριφέρονται στα παιδιά τους, οι άντρες στις γυναίκες και αντίστροφα και πώς διαφοροποιούμε τον εαυτό μας με ανθρώπους που οι ίδιοι αντιλαμβανόμαστε ως διαφορετικούς.

Όμως ένα αναπάντητο ερώτημα παρέμενε, το ερώτημα της αυταπάτης. O Trivers δυσκολεύτηκε πολύ για να βρει απάντηση σε αυτό.

Σύμφωνα με τις αρχές τις Φυσικής Επιλογής δεν θα έπρεπε να έχουμε αυτή την περίεργη ικανότητα εκτός και αν έδινε στους προγόνους μας κάποιο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Ο Trivers ήθελε να βρει ποιο ήταν αυτό. Τι κερδίζουμε εξαπατώντας τον εαυτό μας;

Στο τελευταίο του βιβλίο, The Folly of Fools: The Logic of Deceit and Self-Deception in Human Life (Η Τρέλα των Ανόητων: Η λογική της εξαπάτησης και της αυταπάτης στον άνθρωπο), ο Trivers θέλησε να ταρακουνήσει για μια ακόμη φορά τα θεμέλια της εξελικτικής βιολογίας. Ύστερα από τρεις δεκαετίες αναζήτησης για το πώς η αυταπάτη έδωσε στους προγόνους μας ένα εξελικτικό πλεονέκτημα, ο Trivers κατέληξε σε μια θεωρία: Συχνά εξαπατούμε τον εαυτό μας γιατί έτσι γίνεται πιο εύκολο να εξαπατήσουμε τους άλλους.

Η θεωρία ξεκινάει αναμοχλεύοντας την έρευνα πάνω στην αυταπάτη. Σύμφωνα με τον Trivers, ένας τρόπος να πούμε ψέματα στον εαυτό μας είναι να αναζητήσουμε επιλεκτικά πληροφορίες. Σε ένα πείραμα με ανθρώπους, αναφέρει πως σε μια ομάδα ανθρώπων τυχαία επιλέχθησαν κάποιοι στους οποίους ειπώθηκε πως είναι πολύ πιθανό να επιλεχθούν για ένα ενδεχόμενο ραντεβού με το αντίθετο φύλο, ενώ σε κάποιους άλλους ειπώθηκε ότι είναι μάλλον απίθανο να επιλεχθούν.

Όσοι πίστευαν πως θα επιλεγούν, συγκέντρωσαν τη σκέψη τους στα θετικά στοιχεία του ενδεχόμενου ραντεβού (πόσο καλά θα περάσουν, κλπ), ενώ οι υπόλοιποι πέρασαν πολύ περισσότερο χρόνο σκεπτόμενοι τα αρνητικά σημεία που μπορεί να προκύψουν σε ένα ραντεβού, σαν να προσπαθούσαν να δικαιολογήσουν και να εκλογικεύσουν την απογοήτευσή τους. Σε κάθε περίπτωση και οι δυο ομάδες ατόμων εξαπάτησαν τον εαυτό τους διαστρεβλώνοντας τις πληροφορίες που είχαν για το ενδεχόμενο ραντεβού.

Σε ένα άλλο πείραμα, οι ερευνητές μάζεψαν μια ομάδα ανθρώπων υπέρ της θανατικής ποινής και μια κατά αυτής. Και στις δύο περιπτώσεις παρουσιάστηκαν γεγονότα που υποστήριζαν και τις δύο απόψεις. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Τα άτομα της κάθε ομάδας ενίσχυσαν περαιτέρω την αρχική άποψή τους για το θέμα. Τα άτομα πίστευαν πως αξιολογούσαν τα γεγονότα αντικειμενικά, όμως συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο. Κάθε ομάδα κράτησε επιλεκτικά μόνο τα γεγονότα που υποστήριζαν την αρχική τους άποψη.

Ο Trivers ψάχνοντας να εξηγήσει μια ακόμη μορφή αυταπάτης, αυτή της δημιουργίας ψευδών αναμνήσεων, κατέφυγε σε ένα παράδειγμα από την προσωπική του ζωή. Επί σειρά ετών έλεγε την ιστορία για το πώς κατέφυγε στα άδυτα της βιβλιοθήκης του Χάρβαρντ για να βρει ένα βιβλίο που είχε γράψει ο πατέρας του σχετικά με το τι έπρεπε να γίνει με τους Ναζί στη Νυρεμβέργη. Αργότερα, έπειτα από ψάξιμο διαπίστωσε πως μάλλον αυτό το βιβλίο δεν υπήρξε ποτέ και η όλη ιστορία ήταν απλά κύημα της φαντασίας του.

Οι γυναίκες και οι άντρες εξίσου τείνουν να εξαπατούν ο ένας τον άλλο όταν βρίσκονται σε σχέσεις μεγάλης διάρκειας. Οι σχέσεις αυτές κρατάνε περισσότερο όταν υπάρχει η τάση να υπερεκτιμά ο ένας τον άλλο σε σχέση με την αυτο-αξιολόγηση που κάνει ο καθένας στον εαυτό του. Επιπλέον, τείνουν να εξαπατούν τον εαυτό τους για το πόσο κακή ήταν μια σχέση που είχαν στο παρελθόν σε σχέση με αυτήν που έχουν τώρα.

Τα καλά νέα για το ανθρώπινο είδος είναι πως η αυταπάτη μπορεί να παίζει ρόλο κλειδί σε αυτό που οι εξελικτικοί βιολόγοι ονομάζουν ως “αναπαραγωγική επιτυχία” ή πιο κοινά… το σεξ. Στο ανθρώπινο είδος, το θηλυκό επικεντρώνεται κυρίως σε στοιχεία του αρσενικού που έχουν να κάνουν με το status του, τους πόρους που διαθέτει καθώς και τη διάθεσή του να επενδύσει αυτούς τους πόρους. Φυσικά υπάρχει και ο παράγων της ελκυστικότητας που αποτελεί ένδειξη για ύπαρξη καλών γονιδίων.

Τα αρσενικά που μπορούν πιο εύκολα να εξαπατούν τα θηλυκά σχετικά με τα προαναφερθέντα στοιχεία είναι πιο πιθανό να κάνουν σεξ ή αλλιώς… να έχουν αναπαραγωγική επιτυχία. Κάτι τέτοιο είναι μάλλον θετικό: Έχουν περισσότερους απογόνους και όλοι τους φέρουν γενετικά ίχνη της τάσης των γονέων τους για εξαπάτηση.

Η ιστορία όμως δεν τελειώνει εδώ. Ο Trivers τονίζει πως η αυταπάτη δεν είναι πάντα ευεργετική. Η φυσική επιλογή διαμορφώνει τα άτομα προς την κατεύθυνση της αναπαραγωγικής επιτυχίας, αλλά αυτό μερικές φορές έχει αρνητικές επιπτώσεις. Αν η αυταπάτη παρατραβήξει, τότε αυτό μπορεί να στραφεί εναντίον μας.

Ας αναλογιστούμε τι επιπτώσεις μπορεί να έχει μια τέτοιου είδους αυταπάτη στο πιλοτήριο ενός αεροσκάφους. Στις 13 Ιανουαρίου του 1983, η πτήση 90 της Air Florida απογειώθηκε από το αεροδρόμιο της Ουάσινγκτον και λίγο μετά συνετρίβει σε μια γέφυρα στον ποταμό Potomac, σκοτώνοντας 74 επιβαίνοντες. Ενώ επιτάχυνε στον αεροδιάδρομο απογείωσης και τα όργανα του αεροσκάφους έδειχναν πως το αεροσκάφος δεν έχει αποκτήσει αρκετή ταχύτητα για να απογειωθεί, ο πιλότος τα αγνόησε.

Παρότι δεν γνωρίζουμε γιατί ακριβώς το έκανε αυτό ένας εκπαιδευμένος πιλότος, είναι ξεκάθαρο πως κάποιου είδους αυταπάτη έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Κατά τα φαινόμενα, ο εγκέφαλός του δεν δέχτηκε ότι υπάρχει αυτό που ήταν μπροστά του. Θεώρησε για κάποιο λόγο ότι αυτό που βλέπει είναι λάθος, οπότε το απέρριψε. Αυτού του είδους όμως η αυταπάτη κόστισε 74 ζωές…

Τέτοιου είδους αυταπάτη μπορεί να προκύψει και από θεσμικά όργανα. Ο Trivers αναφέρει πως η καταστροφή των διαστημικών λεωφορείων Challenger και Columbia συνέβη εξαιτίας μιας αυταπάτης. Η ηγεσία της NASA αυταπατήθηκε με ολέθριες συνέπειες θεωρώντας πως οι προειδοποιήσεις των μηχανικών της δεν ήταν άξιες να ληφθούν υπόψη. Σύμφωνα με τον Travis, ακόμη και αποφάσεις για να ξεκινήσει ένας πόλεμος που μπορεί να σημάνει το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων, συχνά λαμβάνονται μέσα σε ένα σύννεφο αυταπάτης.

Σαφέστατα η μελέτη του Trivers σχετικά με την αυταπάτη έχει πολιτικές προεκτάσεις, όχι μόνο όσον αφορά σε πιλότους, στη NASA ή σε στρατηγούς, αλλά και σε πολλούς άλλους ανθρώπους που βρίσκονται σε θέσεις ευθύνης. Αποφάσεις που μπορούν να επηρεάσουν χιλιάδες ή εκατομμύρια ανθρώπους οφείλουν να είναι όσο το δυνατόν απαλλαγμένες από οποιοδήποτε είδος αυταπάτης.

Έτσι θα έπρεπε να είναι και οι αποφάσεις σε προσωπικό επίπεδο. «Δεν πιστεύω πως πρέπει να χτίζουμε τη ζωή μας, μια σχέση μας ή την κοινωνία πάνω σε ψέμματα», λέει ο Trivers.

O Trivers συνεχίζει: «Έχουμε την επιλογή είτε να πολεμήσουμε τις αυταπάτες μας είτε να τις αποδεχτούμε, μια επιλογή καθόλου εύκολη. Προσωπικά έχω επιλέξει να μάχομαι τις δικές μου αυταπάτες, με ιδιαίτερα περιορισμένη επιτυχία όμως μέχρι τώρα».