Οι εγκέφαλοι των σύγχρονων ανθρώπων είναι περίπου 13% μικρότεροι από εκείνους των homo sapiens που ζούσαν πριν από 100.000 χρόνια. Άραγε αυτό οφείλεται στην κλιματική αλλαγή ή σε κάποιες από τις δεξιότητες που αποκτήσαμε;
Παραδοσιακά, αναφέρει ανάλυση του BBC, πιστεύεται ότι ο «μεγάλος εγκέφαλος» του ανθρώπου είναι αυτό που τον διαφοροποιεί από τα άλλα ζώα. Η ικανότητα για σκέψη και καινοτομία επέτρεψε στους ανθρώπους να δημιουργήσουν τις τέχνες, να εφεύρουν τον τροχό ακόμη και να ταξιδέψουν στο διάστημα.
Σίγουρα, σε σύγκριση με άλλα ζώα παρόμοιου μεγέθους, ο εγκέφαλός μας είναι γιγαντιαίος. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει σχεδόν τετραπλασιαστεί σε μέγεθος μέσα σε έξι εκατομμύρια χρόνια από τότε που το είδος μας μοιράστηκε για τελευταία φορά έναν κοινό πρόγονο με τους χιμπατζήδες. Ωστόσο, μελέτες δείχνουν ότι αυτή η τάση προς μεγαλύτερους εγκεφάλους έχει αντιστραφεί στον homo sapiens. Το μέσο μέγεθος του εγκεφάλου έχει συρρικνωθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων 100.000 ετών.
Για παράδειγμα, σε μια μελέτη του 2023, ο Ian Tattersall, παλαιοανθρωπολόγος και ομότιμος επιμελητής του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στη Νέα Υόρκη, παρακολούθησε διαχρονικά τον όγκο του εγκεφάλου των αρχαίων ανθρωποειδών. Ξεκίνησε με τα αρχαιότερα γνωστά είδη και κατέληξε στους σύγχρονους ανθρώπους.
Διαπίστωσε ότι η ταχεία επέκταση του εγκεφάλου συνέβη ανεξάρτητα σε διαφορετικά είδη ανθρωποειδών και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους στην Ασία, την Ευρώπη και την Αφρική. Τα είδη των οποίων οι εγκέφαλοι μεγάλωσαν με την πάροδο του χρόνου περιλαμβάνουν τους Australopithecus afarensis, Homo erectus, Homo heidelbergensis και Homo neanderthalensis.
Ωστόσο, η τάση διεύρυνσης του εγκεφάλου με την πάροδο του χρόνου ανατράπηκε, με την άφιξη των σύγχρονων ανθρώπων. Τα κρανία των ανδρών και των γυναικών σήμερα είναι κατά μέσο όρο 12,7% μικρότερα από εκείνα των Homo sapiens που ζούσαν κατά την τελευταία εποχή των παγετώνων.
«Έχουμε πολύ ιδιόμορφα διαμορφωμένα κρανία, οπότε οι πρώτοι άνθρωποι είναι πολύ εύκολο να αναγνωριστούν – έχουν εξαιρετικά μεγάλους εγκεφάλους», λέει ο Tattersall.
Πώς εξηγείται λοιπόν αυτή η εντυπωσιακή μείωση;
Ο παλαιοανθρωπολόγος εκτιμά ότι η συρρίκνωση του μεγέθους του εγκεφάλου άρχισε πριν από περίπου 100.000 χρόνια, γεγονός που αντιστοιχεί σε μια χρονική περίοδο κατά την οποία οι άνθρωποι μεταπήδησαν από ένα πιο διαισθητικό στυλ σκέψης σε αυτό που ο ίδιος ονομάζει «συμβολική επεξεργασία πληροφοριών» – ή σκέφτονται με έναν πιο αφηρημένο τρόπο για να κατανοήσουν καλύτερα το περιβάλλον τους.
«Αυτή ήταν η εποχή που οι άνθρωποι άρχισαν να παράγουν συμβολικά αντικείμενα και χαρακτικά με σημαντικές γεωμετρικές εικόνες», λέει ο Tattersall.
Ο ίδιος πιστεύει ότι ο καταλύτης που προκάλεσε αυτή την αλλαγή στον τρόπο σκέψης ήταν η αυθόρμητη εφεύρεση της γλώσσας.
Με άλλα λόγια, καθώς οι μικρότεροι και καλύτερα οργανωμένοι εγκέφαλοι ήταν σε θέση να εκτελούν πιο πολύπλοκους υπολογισμούς, οι μεταβολικά ακριβοί μεγαλύτεροι εγκέφαλοι έγιναν… περιττοί.
Ωστόσο, άλλοι παλαιοντολόγοι υποστηρίζουν ότι το αρχείο των απολιθωμάτων δείχνει ότι οι εγκέφαλοι άρχισαν να συρρικνώνονται πιο πρόσφατα από ό,τι εκτιμά ο Tattersall, πράγμα που σημαίνει ότι η αλλαγή δεν θα μπορούσε να συνδεθεί με τη γλώσσα. Επίσης, αμφισβητούν την ημερομηνία στην οποία ο Tattersall τοποθετεί την απόκτηση της γλώσσας (100.000 χρόνια πριν).
«Λατρεύω αυτή τη θεωρία, νομίζω ότι είναι πραγματικά λαμπρή», λέει στο BBC ο γνωστικός επιστήμονας Jeff Morgan Stibel από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στην Καλιφόρνια.
«Αλλά δεν έχουμε δει τα δεδομένα που να δείχνουν ότι υπήρξε μια μείωση πριν από 100.000 χρόνια που δεν οδήγησε σε κάποια στιγμή σε μια αντιστροφή, όπου το μέγεθος του εγκεφάλου άρχισε να αυξάνεται ξανά. Υπήρχαν μειώσεις και τότε. Αλλά στη συνέχεια το μέγεθος του εγκεφάλου άρχισε να αυξάνεται ξανά, οπότε τα δεδομένα δεν ταιριάζουν ακόμη με αυτή την υπόθεση» αναφέρει.
Ο Stibel πιστεύει ότι η αλλαγή του κλίματος θα μπορούσε να εξηγήσει τους μικρότερους εγκεφάλους μας. Σε μια μελέτη του 2023, ανέλυσε τα κρανία 298 Homo sapiens των τελευταίων 50.000 ετών. Διαπίστωσε ότι οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι συρρικνώνονται τα τελευταία 17.000 χρόνια περίπου – από το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων. Όταν εξέτασε προσεκτικά τα κλιματικά δεδομένα, διαπίστωσε ότι η μείωση των μεγεθών του εγκεφάλου συσχετίζεται με περιόδους αύξησης της θερμοκρασίας.
«Αυτό που είδαμε ήταν ότι όσο θερμότερο ήταν το κλίμα, τόσο μικρότερο ήταν το μέγεθος του εγκεφάλου των ανθρώπων, και όσο ψυχρότερο ήταν το κλίμα, τόσο μεγαλύτερος ήταν ο εγκέφαλος», λέει ο Stibel.
Είναι γνωστό ότι οι άνθρωποι σε θερμά κλίματα έχουν εξελίξει πιο αδύνατα και ψηλά σώματα για να μεγιστοποιήσουν την απώλεια θερμότητας. Είναι πιθανό ότι οι εγκέφαλοί μας να έχουν εξελιχθεί με παρόμοιο τρόπο, σύμφωνα με τον ίδιο.
«Ο εγκέφαλος είναι ο μεγαλύτερος ενεργειακός καταναλωτής από όλα τα όργανα, καθώς ζυγίζει περίπου το 2% της μάζας του σώματός μας, αλλά καταναλώνει πάνω από το 20% της ενέργειας του μεταβολισμού μας σε κατάσταση ηρεμίας. Έτσι, αν ο εγκέφαλος είναι ένας τεράστιος καταναλωτής ενέργειας και θερμότητας, τότε πιθανότατα θα πρέπει να προσαρμοστεί και αυτός στο κλίμα. Η θεωρία μας είναι ότι οι μικρότεροι εγκέφαλοι διαχέουν καλύτερα τη θερμότητα και έχουν επίσης μειωμένη παραγωγή θερμότητας», σημειώνει χαρακτηριστικά.
Το εύρημα αυτό, υποδηλώνει ότι η σημερινή ταχεία αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη θα μπορούσε να προκαλέσει την περαιτέρω συρρίκνωση του εγκεφάλου μας, τονίζει το BBC.
Η άνοδος των πολύπλοκων πολιτισμών
Ίσως η πιο διαδεδομένη θεωρία που διατυπώνεται για να εξηγήσει τη συρρίκνωση του εγκεφάλου μας είναι ότι αυτή ξεκίνησε όταν οι πρόγονοί μας σταμάτησαν να είναι κυνηγοί-συλλέκτες και άρχισαν να οικοδομούν σύνθετες κοινωνίες.
Το 2021, ο Jeremy DeSilva, ανθρωπολόγος στο πανεπιστήμιο Dartmouth στις ΗΠΑ, ανέλυσε απολιθώματα κρανίων από τον Rudapithecus (πριν από 9,85 εκατομμύρια χρόνια) έως τον σύγχρονο άνθρωπο (πριν από 300.000 έως 100 χρόνια). Υπολόγισε ότι οι εγκέφαλοί μας άρχισαν να συρρικνώνονται μόλις πριν από 3.000 χρόνια, περίπου την ίδια εποχή που άρχισαν να εμφανίζονται οι πολύπλοκοι πολιτισμοί (αν και έκτοτε έχει αναθεωρήσει την εκτίμησή του, υποστηρίζοντας ότι η μείωση του μεγέθους του εγκεφάλου συνέβη μεταξύ 20.000 και 5.000 ετών).
Ο DeSilva υποστηρίζει ότι η γέννηση πολύπλοκων κοινωνιών και αυτοκρατοριών σήμαινε ότι οι γνώσεις και τα καθήκοντα μπορούσαν να εξαπλωθούν. Οι άνθρωποι δεν ήταν πλέον υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τα πάντα, και καθώς τα άτομα δεν χρειαζόταν πλέον να σκέφτονται τόσο πολύ για να επιβιώσουν, ο εγκέφαλός τους μειώθηκε σε μέγεθος.
Ωστόσο, και αυτή η θεωρία αμφισβητείται.
«Δεν έγιναν όλες οι κοινωνίες των κυνηγών-συλλεκτών πολύπλοκες με τον ίδιο τρόπο όπως, ας πούμε, οι Αιγύπτιοι πριν από 3.000 χρόνια, αλλά το μέγεθος του εγκεφάλου μειώθηκε και σε αυτές τις κοινωνίες», λέει η Eva Jablonka, ομότιμη καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Cohn για την Ιστορία της Φιλοσοφίας της Επιστήμης και των Ιδεών στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ στο Ισραήλ.
Υποστηρίζει ότι ακόμη και αν οι εγκέφαλοι συρρικνώθηκαν όταν εμφανίστηκαν πολύπλοκες κοινωνίες, δεν προκύπτει ότι οι μικρότεροι εγκέφαλοι ήταν απαραίτητα μια προσαρμοστική αντίδραση.
Γινόμαστε λιγότερο έξυπνοι;
Αν οι εγκέφαλοι συρρικνώνονται, τι σημαίνει αυτό για την ανθρώπινη νοημοσύνη; Ανάλογα με τη θεωρία που πιστεύετε, οι μικρότεροι εγκέφαλοι θα μπορούσαν είτε να μας κάνουν πιο έξυπνους, είτε λιγότερο, είτε να μην έχουν καμία επίδραση στη νοημοσύνη.
