Άκρως ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της νέας έρευνας του Κέντρου Φιλελεύθερων μελετών «Μάρκος Δραγούμης» (ΚΕΦίΜ) για το πώς βλέπουν οι Έλληνες σήμερα την Επανάσταση του 1821. Το σημαντικότερο εύρημα της φετινής έρευνας είναι η εντυπωσιακή άνοδος της αναγνωρισιμότητας και της δημοφιλίας των επαναστατριών. Η Μπουμπουλίνα είναι τόσο δημοφιλής όσο σχεδόν ο Κολοκοτρώνης και ο Καραϊσκάκης. Παράλληλα, επιβεβαιώνεται η σημαντική βελτίωση στην αναγνώριση της μεγάλης συνεισφοράς των φιλελεύθερων προσωπικοτήτων (Μαυροκορδάτος, Κοραής, Πολυζωίδης), ομάδων (Διανοούμενοι) και θεσμών (Συντάγματα). Φυσικά έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και παλαιότερα ευρήματα που επιβεβαιώνονται και τώρα, όπως:
- Η θετική αντιμετώπιση των δύο εξωτερικών δανείων που έχουν δαιμονοποιηθεί από τη λαϊκότροπη ιστορία αλλά ενισχύεται στην τρίτη δημοσκόπηση.
- Η σαφής προτεραιότητα των στρατιωτικών γεγονότων έναντι της διπλωματίας ως παραγόντων στους οποίους οφείλεται η επιτυχής κατάληξη του αγώνα.
- Και η ανθεκτικότητα μιας σειράς μύθων.
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από την εταιρεία MARC από τις 30 Νοεμβρίου έως τις 5 Δεκεμβρίου του 2021 με τη μέθοδο της πολυσταδιακής τυχαίας δειγματοληψίας με χρήση quota βάσει φύλου, ηλικίας και γεωγραφικής κατανομής, με τηλεφωνικές συνεντεύξεις σε 1.211 νοικοκυριά από 16 ερευνητές της MARC.
Τι είδους Επανάσταση ήταν η Ελληνική;
Το 91,2% των πολιτών θεωρούν, βεβαίως, ότι η Επανάσταση ήταν κυρίως Εθνική. Το ποσοστό αυτό παραμένει σταθερό από την πρώτη δημοσκόπηση, όπως και εκείνο που ενώ δεν αρνείται τον εθνικό χαρακτήρα, προτιμά να απαντήσει εν μέρει (5,1%). Από το 2019 έχει μειωθεί αισθητά (κατά 26%) το μικρό ποσοστό αυτών που δηλώνουν ότι δεν είχε εθνικό χαρακτήρα. Η πτώση οφείλεται, μάλλον, στην επέτειο.
7 στους 10 Έλληνες χαρακτηρίζουν την Επανάσταση θρησκευτική (ή και θρησκευτική) σε υ-ψηλά ποσοστά.3 Ακόμα περισσότεροι (74% από 69% το 2019) τη χαρακτηρίζουν κοινωνική. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι η εμπέδωση του φιλελεύθερου χαρακτήρα (66,6% –> 73,4%)6 αλλά και του δημοκρατικού (61,4% –> 66,1%)7 στη συνείδηση των Ελληνίδων και των Ελλήνων.
Τα πρόσωπα
Η κατάταξη των πρωταγωνιστών είναι παρόμοια με εκείνη της πρώτης δημοσκόπησης. Ελάχιστα άλλαξαν και έτσι δεν έχουμε να προσθέσουμε κάτι το ιδιαίτερο με την εξαίρεση των παρακάτω παρατηρήσεων.
Οι δύο πιο δημοφιλείς ήρωες έχουν και πάλι μια ορατή πτωτική τάση. Έτσι ο Κολοκοτρώνης πέφτει από το 92,7% (το 2019) στο 89,4% και ο Καραϊσκάκης από το 63,1%% (το 2019) στο 60,2%. Παρόμοια πτώση με τους δύο πρώτους αγωνιστές έχει ο Παπαφλέσσας που κρατά την τέταρτη θέση και στις 3 δημοσκοπήσεις. Πέφτει από το 32,2% (το 2019) στο 26,4%. Νομίζω ότι η πτώση των σταθερά πιο δημοφιλών ηρώων οφείλεται στη δημόσια συζήτηση που μεσολάβησε. Η πληθώρα εκδόσεων, τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ και δημοσιεύσεων το 2020 και το 2021, θύμισαν ή γνώρισαν στις Ελληνίδες και τους Έλληνες και άλλες προσωπικότητες.
Αυξομειώσεις υπάρχουν και στους άλλους πρωταγωνιστές. Οι πιο αξιοσημείωτες ήταν οι αυξήσεις των ποσοστών του Ανδρέα Μιαούλη (16,9% –> 20,7%), του Κωνσταντίνου Κανάρη (16,6% –> 18,0%), του Ιωάννη Καποδίστρια (4,8% –> 7,1%) και οι μειώσεις των ποσοστών του Οδυσσέα Ανδρούτσου (23,0% –> 20,1%), του Νικηταρά (9,7% –> 7,9%) και του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου (3,7% –> 1,8%).
Το πιο ενδιαφέρον εύρημα είναι η μεγάλη αύξηση των ποσοστών των γυναικών. Έτσι, η Μπουμπουλίνα που έχει σταθερά την τρίτη θέση και στις 3 δημοσκοπήσεις αύξησε εντυπωσιακά τα ποσοστά της, από το 32,4% (το 2019) στο 42,3% ενώ η Μαντώ Μαυρογένους από το 12,6% στο 17,0% (αυξήσεις κατά 31% και 35% αντίστοιχα των ατόμων που τις αναφέρουν αυθόρμητα).
Κατά τα άλλα τα ποσοστά παραμένουν σταθερά και οι αλλαγές βρίσκονται στο όριο του στατιστικού λάθους. Οι μόνες διακριτές αλλαγές είναι η μικρή πτώση του Παπαφλέσσα, του Παλαιών Πατρών Γερμανού και η μικρή αύξηση του Αδαμάντιου Κοραή (87,5% –> 90,5%) και η μεγαλύτερη του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη (57,7% –> 63,9%). Αλλά η πιο εντυπωσιακή αύξηση είναι εκείνη της εικόνας του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου: από το 55,1% το 2019 στο 63,1% σε συνδυασμό με εκείνη του Αναστάσιου Πολυζωίδη από 26,4% σε 29,1%.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις
Τα ευρήματα της τρίτης δημοσκόπησης επιβεβαιώνουν εκείνα της δεύτερης. Η συμβολή της Ρωσίας παραμένει αυτή που θεωρείται σημαντικότερη αλλά με απώλειες (42,5% –> 38,9%) ενώ έχουν αυξηθεί τα ποσοστά της Γαλλίας (18,3% –> 20,7%), της Μεγάλης Βρετανίας (17,1% –> 19,7%) και των Η.Π.Α. (1,1% –> 1,9%). Το ποσοστό όσων απαντούν (καθαρώς λανθασμένα) «Αυστρία» έχει επίσης μειωθεί αισθητά (6,2% –> 4,0%).
Αν δούμε λίγο πιο προσεκτικά το προφίλ όσων απαντούν λανθασμένα, βλέπουμε ότι είναι περισσότερες γυναίκες, άτομα 55-64 ετών, πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (7,0%), χαμηλού εισοδήματος, εθνικιστές και συντηρητικοί, ψηφοφόροι του ΚΙΝΑΛ. Αντίθετα, πιο ενημερωμένοι φαίνεται να είναι οι άντρες, τα άτομα 35-44 ετών, υψηλής μορφώσεως, υψηλού εισοδήματος (2,5%), σοσιαλιστές (2,5%), ψηφοφόροι του ΚΚΕ (1,9%).
Τον ρόλο της Ρωσίας αξιολογούν ως σημαντικό κυρίως οι ηλικιωμένοι (43,5%), δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (41,5%), χαμηλού εισοδήματος (43,7%), εθνικιστές (46,9%), οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ (53,1%) αλλά όχι όσοι δηλώνουν κομμουνιστές (39,7%). Τον θετικό ρόλο της Μεγάλης Βρετανίας εκτιμούν κυρίως οι άντρες, οι νέοι, άτομα υψηλής μόρφωσης και εισοδήματος (29,2%), οι σοσιαλδημοκράτες (23,3%) και οι ψηφοφόροι της ΝΔ (24,6%).
Ο ρόλος ομάδων και θεσμών
Η τρίτη δημοσκόπηση επιβεβαιώνει τα ευρήματα των δύο προηγούμενων αλλά με κάποιες διαφορές. Η σημαντικότερη εξ αυτών είναι η μείωση των απόλυτα θετικών ποσοστών κάθε ομάδας. Προφανώς αυτό οφείλεται στη δημόσια συζήτηση που μεσολάβησε και η οποία βοήθησε αρκετούς να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα της Επανάστασης και τις πολλές διαστάσεις της συμβολής αλλά και των λαθών των πρωτεργατών της.
Η Φιλική Εταιρεία παραμένει εξαιρετικά δημοφιλής (97, 4% –> 96,3%), όπως και οι Φιλέλληνες (94,7% –> 95,4%), οι νησιώτες πλοιοκτήτες (92,4% –> 93,7%) και οι στρατιωτικοί (90,1% –> 90,5%).
Οι Φαναριώτες (80,2% –> 80,3%) και οι Έμποροι (68,4% –>71%) παραμένουν αρκετά δημοφιλείς αλλά τα ποσοστά όσων θεωρούν απολύτως θετική την παρουσία τους έχουν μειωθεί.
Υπάρχει μια ορατή πτώση των ποσοστών της Εκκλησίας (86,9 –> 82,1). Επιπλέον όσες/οι θεωρούν τον ρόλο της απολύτως θετικό μειώθηκαν εντυπωσιακά (72,1–> 60,9). Λιγότερο εντυπωσιακή είναι η πτώση των ήδη χαμηλών ποσοστών των Προεστών (48,2 –> 44,4), ιδιαίτερα όσων θεωρούν τον ρόλο τους απολύτως θετικό (29,1% –> 23,5%). Οι διανοούμενοι έχουν αυξήσει το ποσοστό τους από 80,5% σε 83,5% (αλλά 86,5% στη δεύτερη δημοσκόπηση).
Τα Δάνεια
Η ερώτηση για τον ρόλο των δύο εξωτερικών δανείων στην επιτυχία της Επανάστασης τέθηκε για πρώτη φορά στη δεύτερη δημοσκόπηση. Τα αποτελέσματα είχαν μεγάλο ενδιαφέρον καθώς τα ευρήματα δεν ήταν αυτά που περιμέναμε. Οι περισσότεροι 38,2% θεωρούσαν ότι τα δύο εξωτερικά δάνεια έπαιξαν θετικό ρόλο. Το ποσοστό αυτό ανέβηκε, στη δεύτερη δημοσκόπηση, στο 41,1% και αντίστοιχα μειώθηκε το ποσοστό όσων θεωρούν ότι έπαιξαν αρνητικό ρόλο από το 32,8% στο 29,8%. Ένα σημαντικό ποσοστό (13% –> 14%) θεωρεί ότι είχαν θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες.
Οι δημογραφικές διαφοροποιήσεις έχουν ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα αρνητικοί απέναντι στα δάνεια είναι οι νέοι (με την τραυματική εμπειρία της κρίσης), οι κομμουνιστές (43,3%) και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ (49,1%). Οι πιο θετικοί απέναντι στα δάνεια είναι οι φιλελεύθεροι (47,6%) και οι ψηφοφόροι της ΝΔ (46%) καθώς και όσοι έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο και εισόδημα.
Οι Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα
Και εδώ τα αποτελέσματα είναι παρόμοια με εκείνα των δύο πρώτων δημοσκοπήσεων. Δυστυχώς, η άγνοια σχετικά με τις Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα παραμένει πολύ μεγάλη. Προσεγγίζει το 50%.
Όμως από όσους απαντούν, η μεγάλη πλειονότητα δέχεται τον δημοκρατικό και τον φιλελεύθερο χαρακτήρα αλλά και τον κοινωνικό με σημαντική αύξηση των ποσοστών που οφείλεται στο ότι πολλοί λιγότεροι δηλώνουν άγνοια. Το 29,2% θεωρεί ότι τα Συντάγματα παρέμειναν απλές διακηρύξεις και δεν εφαρμόστηκαν ποτέ ενώ το 22,7% διαφωνεί. Ένα υψηλό ποσοστό (48,1%) δεν έχει άποψη, κάτι που οφείλεται κυρίως στο γεγονός πως και η ιστορική κοινότητα δεν είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με το ζήτημα αυτό μέχρι πρόσφατα. Φιλελεύθερα θεωρούν τα Συντάγματα τα άτομα 35-44 ετών, οι απόφοιτοι Α.Ε.Ι., όσοι έχουν υψηλά εισοδήματα, οι φιλελεύθεροι και οι εθνικιστές.
Τα αίτια της επιτυχίας
Στη δεύτερη δημοσκόπηση είχαμε μια νέα ερώτηση σχετικά με τους παράγοντες που οδήγησαν στη θετική έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης. Οι απαντήσεις στην τρίτη δημοσκόπηση επιβεβαιώνουν τα ευρήματα της δεύτερης. Η πλειονότητα των Ελλήνων (61,3% –> 58,0%) θεωρεί ότι αποφασιστικές ήταν οι στρατιωτικές επιτυχίες των Ελλήνων για την τελική επιτυχία, ενώ το 33,9% (35,2% στην προηγούμενη δημοσκόπηση) θεωρεί ότι η επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ήταν απαραίτητη. Η πτώση και των δύο ποσοστών οφείλεται στην αύξηση κατά 131% όσων απαντούν ότι δεν γνωρίζουν. Θεωρώ ότι η αύξηση αυτή οφείλεται στη συνειδητοποίηση ότι δεν υπάρχει εύκολη και απόλυτη απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα.
Όλες οι ομάδες δίνουν έμφαση στις στρατιωτικές επιτυχίες, κυρίως οι γυναίκες, τα άτομα όσοι έχουν πρωτοβάθμια εκπαίδευση (72,6%), όσοι έχουν χαμηλά εισοδήματα, οι εθνικιστές (72%) και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ. Αντίθετα δίνουν μεγάλη έμφαση στην επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων οι νεότεροι (37,2%), οι απόφοιτοι Α.Ε.Ι. (39,2%), όσοι έχουν υψηλά εισοδήματα (47,0), οι σοσιαλδημοκράτες (41,7%), οι φιλελεύθεροι, οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (42,5%) και του ΚΙΝΑΛ (42,1%).
Μύθοι και αλήθειες
Η ανθεκτικότητα των μύθων είναι εντυπωσιακή. Το 70,5% συνεχίζει να πιστεύει στο «κρυφό σχολείο». Η διακύμανση στα ποσοστά ανάμεσα στις 3 δημοσκοπήσεις είναι ασήμαντη. Στον μύθο του Κρυφού Σχολειού συνεχίζουν να πιστεύουν οι γυναίκες, οι ηλικιωμένοι, οι λιγότερο μορφωμένοι, οι αδύναμοι οικονομικά, οι εθνικιστές, οι συντηρητικοί (83,8%). Μόνο το 23,8% γνωρίζει ότι πρόκειται για μύθο. Είναι κυρίως άντρες, 45-54 ετών (31,5%), με ανώτατη εκπαίδευση (34,7%), υψηλό εισόδημα (35%), κομμουνιστές (54,8%), σοσιαλιστές (48,8%), ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (42,3%).
Τα πράγματα είναι καλύτερα σε σχέση με τον μύθο της έναρξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα. Το ποσοστό αυτών που το πιστεύει παραμένει υψηλό (43%) αλλά έχει μειωθεί από την πρώτη δημοσκόπηση (45,8%). Μειώθηκαν όμως και όσοι γνωρίζουν ότι είναι μύθος (44,4% –> 41,7%) γιατί αυξήθηκε αρκετά το ποσοστό (9,1% –> 13%) όσων δηλώνουν ότι δεν γνωρίζουν.
Στον μύθο πιστεύουν κυρίως οι γυναίκες (48,9%), οι ηλικιωμένοι (51,1%), όσοι έχουν χαμηλό μορφωτικό επίπεδο (68,4%) και χαμηλό εισόδημα (52,7%), οι εθνικιστές (64%) και οι ψηφοφόροι της ΝΔ (48,3%). Αντίστοιχα, τον αναγνωρίζουν ως μύθο οι άντρες (47,5%), τα άτο-μα 45-54 ετών (51,6%), με υψηλό μορφωτικό επίπεδο (50,7%), υψηλό εισόδημα (56,7%), σοσιαλιστές (59,5%), κομμουνιστές (56,7%), ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (57,4%) και του ΚΚΕ (48,3%).
Πόσο καλά γνωρίζουμε την Επανάσταση;
Οι Έλληνες θεωρούν ότι οι συμπολίτες τους δεν γνωρίζουν καλά την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Μόνο το 1% θεωρεί ότι οι συμπολίτες τους τη γνωρίζει πολύ καλά και ένα 7,3% πως τη γνωρίζει αρκετά καλά. Τα ποσοστά αυτά αυξήθηκαν ελάχιστα από την πρώτη δημοσκόπηση. Οι μισοί δηλώνουν ότι οι υπόλοιποι γνωρίζουν μέτρα την ιστορία της Επανάστασης, ελάχιστα (31,4%) ή καθόλου (8,5%). Δηλαδή οι 9 στους 10 Έλληνες πιστεύουν ότι οι συμπολίτες τους δεν γνωρίζουν την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης.
Το ενδιαφέρον είναι ότι οι ίδιοι θεωρούν ότι γνωρίζουν την Επανάσταση πολύ καλά (7,3%) ή αρκετά καλά (33,8%). Έχουμε, δηλαδή, το intellectual attribution bias που παρατηρήσαμε και στις δύο πρώτες δημοσκοπήσεις. Βέβαια οι 6 στους 10 (58,5%) θεωρούν ότι γνωρίζουν μέτρια ή ελάχιστα την ιστορία της Επανάστασης.
Μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση έχουν οι άντρες (47,8%), τα άτομα 55-64 ετών (52,3%), όσοι έχουν ανώτατη εκπαίδευση (48,4%), υψηλό εισόδημα (44,2%), οι εθνικιστές (50,1%), οι φιλελεύθεροι (48,5%) και οι ψηφοφόροι της ΝΔ (52%). Μικρότερη αυτοπεποίθηση έχουν οι γυναίκες (34,4%), οι νέοι (34,3%), όσοι δεν έχουν πτυχίο ΑΕΙ (γύρω στο 35%), οι κομμουνιστές (26,6%), οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (35,1%).
Η Επέτειος των 200 χρόνων ως ευκαιρία
Τα τελευταία ερωτήματα έχουν να κάνουν με την ευκαιρία που έδωσε η επέτειος για αύξηση της γνώσης για την Ελληνική Επανάσταση. Οι μισοί Έλληνες (50,1%) δηλώνουν ότι δεν έμαθαν κάτι παραπάνω ενώ οι άλλοι μισοί (49%) ότι εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία και έμαθαν περισσότερα.
Οι περισσότεροι (28,4%) δηλώνουν ότι έμαθαν περισσότερα από τηλεοπτικές εκπομπές (28,4%), βιβλία (18,6%) και το διαδίκτυο (16,9%), ενώ οι υπόλοιποι δηλώνουν πως έμαθαν κυρίως από εφημερίδες (5,8%) και εκδηλώσεις (4,8%). Ποιοι έμαθαν περισσότερα στη διάρκεια του 2021; Όσοι έχουν υψηλή μόρφωση και υψηλό εισόδημα, οι φιλελεύθεροι, οι ψηφοφόροι της ΝΔ και του ΚΙΝΑΛ.
Ποιοι ήταν αυτοί που δεν έμαθαν περισσότερα; Άτομα 55-64 ετών, χαμηλής μόρφωσης (69%), κομμουνιστές (73,6%), ψηφοφόροι του ΚΚΕ (57,6%).
Ποιοι διάβασαν βιβλία για την Επανάσταση του 1821; Άντρες, άτομα 17-34 ετών (24,4%), υψηλής μόρφωσης (23%), συντηρητικοί (23,2%), ψηφοφόροι του ΚΙΝΑΛ (21,6%).
