Χρηματοπιστωτικοί κίνδυνοι στην οικονομία

Ομιλία του καθηγητή Παναγιώτη Ρουμελιώτη, Αντιπροέδρου της Τράπεζας Πειραιώς, στο 4th Risk Management & Compliance Forum στο Ξενοδοχείο Athens Hilton με θέμα: «Οι χρηματοπιστωτικοί κίνδυνοι στην παγκόσμια, ευρωπαϊκή και ελληνική οικονομία».

Παγκόσμια Οικονομία

Σημαντικοί κίνδυνοι απειλούν σήμερα την παγκόσμια οικονομία:

1. O αναπτυξιακός κίνδυνος: Η δημοσιονομική προσαρμογή που επιχειρούν οι περισσότερες αναπτυγμένες χώρες, λόγω των υψηλών δημοσιονομικών ελλειμμάτων τους μετά την κρίση του 2007-2008 καθώς και του υψηλού δημόσιου χρέους, έχει περιορίσει την παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα.
2. Ο κίνδυνος της απομόχλευσης (deleverage) των τραπεζών, που συνεπάγεται, όπως θα δούμε, πέρα από τη σημαντική ανακεφαλαιοποίησή τους και πιστωτικό περιορισμό, μπορεί να μειώσει το ρυθμό ανάπτυξης στις αναπτυγμένες χώρες κατά 1 ποσοστιαία μονάδα το 2012.
3. Ο κίνδυνος της αστάθειας των χρηματαγορών και η μεταβλητότητα του “Risk appetite” επηρεάζονται και από τις επιπτώσεις που έχει η επιβράδυνση του ρυθμού ανάπτυξης των αναπτυγμένων στις αναδυόμενες χώρες, κυρίως ως αποτέλεσμα της μείωσης των εξαγωγών των δεύτερων προς τις πρώτες.
4. Ο κίνδυνος της αντιφατικότητας των αγορών, οι οποίες από τη μια μεριά πιέζουν τις δημοσιονομικά ελλειμματικές χώρες να εφαρμόσουν περιοριστικά μέτρα, ως προϋπόθεση για να διατηρήσουν τα spreads των χωρών αυτών σε λογικά επίπεδα, και από την άλλη, όταν τα μέτρα αυτά προκαλούν μεγαλύτερη ύφεση, και πάλι αυξάνουν τα spreads των χωρών αυτών.
5. Ο κίνδυνος μετάδοσης της κρίσης χρέους στις τράπεζες λόγω της έκθεσής τους σε ομόλογα των χωρών που αντιμετωπίζουν ή εκτιμάται ότι θα υποστούν μελλοντικά μια κρίση χρέους.

Επομένως, είναι σημαντικό η διεθνής κοινότητα να προωθήσει αποτελεσματικές λύσεις ώστε να αντιμετωπιστούν συντονισμένα οι κίνδυνοι αυτοί.

Ειδικότερα, επιβάλλεται η ενίσχυση του τείχους προστασίας του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος κυρίως με: 1) την ανακεφαλαιοποίηση των Τραπεζών απευθείας από το ΕΜΣ και όχι μέσω κυβερνήσεων, 2) την αύξηση των χρηματοδοτήσεων μέσω των διεθνών μηχανισμών στήριξης (π.χ. ΔΝΤ) καθώς και των ευρωπαϊκών (βλ. ΕΜΣ), 3) τη σύνδεση της δημοσιονομικής πολιτικής με την πολιτική ανάπτυξης και ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας, 4) την αντιστάθμιση της απομόχλευσης των ευρωπαϊκών τραπεζών με μόχλευση και πιστωτική επέκταση των τραπεζών των αναδυόμενων χωρών, 5) την αντιμετώπιση του ρίσκου των δυνητικών απωλειών των αγορών από κρατικά ομόλογα, τα οποία θεωρούνταν μέχρι σήμερα ασφαλή και που υπολογίζονται σε 9,0 τρισ. $ μέχρι το 2016 ή 16% του συνόλου, 6) την αντιμετώπιση του ρίσκου γήρανσης του πληθυσμού, λόγω των επιπτώσεών της στην ανάπτυξη, στα συνταξιοδοτικά ταμεία και στα χρέη των κρατών.

Ευρωζώνη

Η κατάσταση στην Ευρωζώνη είναι επικίνδυνη και μπορεί η επιδείνωσή της να συμπαρασύρει προς το χειρότερο και την παγκόσμια οικονομία, κυρίως επειδή:

1. Η ύφεση είναι πλέον ορατός κίνδυνος για την Ευρωζώνη.
2. Η ύφεση προκαλεί αύξηση των NPLs των ευρωπαϊκών τραπεζών και η αύξηση των ελάχιστων Δεικτών Κεφαλαιακής Επάρκειας οδηγεί στην ανάγκη ανακεφαλαιοποίησής τους.
3. Η αύξηση του χρέους σε πολλές χώρες-μέλη της Ευρωζώνης (Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα) έχει οδηγήσει σε σοβαρή αύξηση των spreads και έχει αποκλείσει ορισμένες από τις χώρες αυτές από τις αγορές (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία και ίσως Ισπανία) και απειλεί να καταστήσει δύσκολη την αναχρηματοδότηση του χρέους της Ιταλίας από αυτές.
4. Ο κίνδυνος μετάδοσης της κρίσης χρέους της Ισπανίας, και δυνητικά της Ιταλίας, θα επηρεάσει σοβαρά τις ευρωπαϊκές κυρίως τράπεζες με μεγάλη έκθεση σε κρατικά ομόλογα των δύο αυτών χωρών.
5. Ο κίνδυνος φυγής κεφαλαίων από τις ευάλωτες χώρες της Ευρωζώνης, και γενικότερα από την Ευρωζώνη, θα επιδεινώσει ακόμα περισσότερο τη θέση των ευρωπαϊκών τραπεζών. Ειδικότερα, η κάμψη της εμπιστοσύνης των επενδυτών και καταθετών οδηγεί τους τελευταίους στην αναζήτηση περισσότερο ασφαλών μορφών επενδύσεων.
6. Ο κίνδυνος απομόχλευσης: Οι τράπεζες, προκειμένου ν’ αντιμετωπίσουν τη δύσκολη κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει, λόγω της γενικότερης επιδείνωσης της ποιότητας του χαρτοφυλακίου τους, την έκθεσή τους σε προβληματικά κρατικά ομόλογα και τον περιορισμό των καταθέσεών τους και για να διατηρήσουν τα εποπτικά κεφάλαιά τους (Tier 1) σε υψηλά επίπεδα, αναγκάζονται να προχωρήσουν σε απομόχλευση. (Υπολογίζεται ότι οι μεγάλες ευρωπαϊκές τράπεζες ίσως χρειαστεί να απομοχλεύσουν από τους ισολογισμούς τους 2,6 τρισ. $ μέχρι το 2013 ή 7% σε σχέση με το συνολικό ενεργητικό τους. Το 1/3 της απομόχλευσης αυτής θα προκύψει από τη μείωση πιστώσεων και τα 2/3 από τη ρευστοποίηση στοιχείων του ενεργητικού τους.)
7. Ο κίνδυνος εξόδου της Ελλάδας από την Ευρωζώνη θα μπορούσε να αποδυναμώσει τόσο τις άλλες περιφερειακές χώρες της Ευρωζώνης, όσο και την Ευρωζώνη στο σύνολό της και κατ’ επέκταση την παγκόσμια οικονομία. (Μία ενδεχόμενη έξοδος της Ελλάδας από την Ευρωζώνη θα οδηγούσε σε φυγή κεφαλαίων από την Ευρώπη, σε αύξηση των spreads της Ιταλίας και στην ένταξη της χώρας αυτής στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Στήριξης –ΕΜΣ–, γεγονός που θα αποσταθεροποιούσε ακόμα και τη Γαλλία και το Βέλγιο.)

Πώς θα μπορούσαν να αποτραπούν ή να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι αυτοί;

1. O EMΣ θα μπορούσε να στηρίξει άμεσα και όχι μέσω κυβερνήσεων την ανακεφαλαιοποίηση των ευρωπαϊκών τραπεζών με προνομιούχες μετοχές, τις οποίες οι τράπεζες θα είναι δυνατό να επαναγοράσουν με τα μελλοντικά κέρδη τους και σε βάθος χρόνου. (Η ανακεφαλαιοποίηση μέσω κυβερνήσεων οδηγεί σε αύξηση του δημόσιου χρέους και αποσταθεροποιεί την ικανότητα των χωρών να χρηματοδοτηθούν από τις αγορές, όπως για παράδειγμα την Ισπανία, καθώς και τη θέση των τραπεζών με μεγάλη έκθεση σε κρατικά ομόλογα. Έτσι οι τελευταίες αντιμετωπίζουν προβλήματα στη χρηματοδότησή τους από τη διασυνοριακή διατραπεζική αγορά.) Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να επιτραπεί στον ΕΜΣ να λειτουργεί ως τράπεζα με ειδική άδεια λειτουργίας υπό την εποπτεία της ΕΚΤ.
2. Η ΕΕ θα πρέπει να προωθήσει ένα μηχανισμό που θα εγγυάται τις καταθέσεις για να αποτραπεί ο πανικός και η φυγή κεφαλαίων από την Ευρωζώνη. Ο μηχανισμός αυτός θα μπορούσε να χρηματοδοτηθεί μέσω ενός ευρωπαϊκού φόρου στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές (πρόταση Γαλλίας) ή/και να δημιουργηθεί απορροφώντας τα αντίστοιχα ταμεία της κάθε χώρας της Ευρωζώνης.
3. Για να περιοριστεί το συστημικό ρίσκο, θα έπρεπε να αποσαφηνιστεί το άριστο μέγεθος των τραπεζών, ώστε να αποκλειστεί το ρίσκο του “too big to fall”.
4. Θα χρειαστεί επίσης η ενίσχυση του ευρωπαϊκού συστήματος εποπτείας των ευρωπαϊκών τραπεζών, είτε μέσα από την αναβάθμιση του ρόλου της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής ή από την ανάθεση του ρόλου αυτού στην ΕΚΤ (πρόταση Γαλλίας).
5. Θα μπορούσε να προωθηθεί μέσω του ΕΜΣ ή ενός ειδικού κοινοτικού ταμείου διαχείρισης, επαναγοράς και αναχρηματοδότησης γενικότερα του παλαιού χρέους των κρατών-μελών της Ευρωζώνης η αποσύνδεση του χρέους των κρατών-μελών της Ευρωζώνης από τις τράπεζες. Μέσα από την κοινοτικοποίηση του χρέους, θα εκτονωθούν οι πιέσεις μέσω spreads στα προβληματικά κράτη της Ευρωζώνης και θα ελαχιστοποιηθεί ο συστημικός κίνδυνος στην Ευρωζώνη. (Φαίνεται ότι θα μπορούσε ένα τουλάχιστον ποσοστό του συνολικού χρέους των χωρών της Ευρωζώνης να ενταχθεί στον ΕΜΣ ή στο νέο αυτό ταμείο, αλλά υπό την προϋπόθεση της ενίσχυσης του Συμφώνου Σταθερότητας και της διακυβέρνησης της Ευρωζώνης.) Προοπτικά, σε δέκα χρόνια ο μηχανισμός αυτός θα μπορούσε να καλύπτει με έκδοση ευρωομολόγων το σύνολο των χρηματοδοτικών αναγκών της Ευρωζώνης.
6. Για την ενίσχυση της ανάπτυξης στην ΕΕ θα ήταν σκόπιμο να εκδοθούν ευρωομόλογα που θα επιτρέπουν τη χρηματοδότηση μεγάλων έργων υποδομών, να ενεργοποιηθούν οι ανεκμετάλλευτοι πόροι (55 δισ. ευρώ) των Διαρθρωτικών Ταμείων και η ανακεφαλαιοποίηση της ΕΤΕΠ, ώστε να χρηματοδοτηθούν ιδιωτικά προγράμματα επενδύσεων.

Ελλάδα

Στην Ελλάδα οι κίνδυνοι έχουν πολλαπλασιαστεί την τελευταία περίοδο (Μάρτιος-Ιούνιος 2012), και συγκεκριμένα:

1. Ο κίνδυνος της πολιτικής και κοινωνικής αστάθειας.
2. Η ύφεση τόσο το 2012, όσο και το 2013 θα είναι βαθύτερη (6-7% το 2012 έναντι στόχου 4,7%, 3,4% το 2013 λόγω carry–over του 2012).
3. Η διαδικασία ιδιωτικοποιήσεων έχει καθυστερήσει σημαντικά και δεν αποφέρει τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, ώστε να μειωθεί το χρέος και να στηριχτεί η αναπτυξιακή διαδικασία.
4. Οι χρηματοδοτικές ανάγκες που θα προκύψουν, λόγω της μεγαλύτερης ύφεσης, της υστέρησης εσόδων από τις αποκρατικοποιήσεις και την πιθανή επέκταση της περιόδου δημοσιονομικής προσαρμογής και άρα της υλοποίησης του στόχου για πρωτογενές πλεόνασμα το 2013, θα πρέπει να καλυφθούν από τους Ευρωπαίους, καθώς δύσκολα το ΔΝΤ θα αποδεχτεί τη χορήγηση νέου δανείου προς την Ελλάδα (αναθεώρηση του DSA).
5. Το χρέος θα αυξηθεί περισσότερο απ’ ό,τι είχε προβλεφθεί, λόγω των υστερήσεων ή καθυστερήσεων αυτών, κι έτσι θα καταστεί δυσκολότερο το εγχείρημα επαναφοράς της Ελλάδας στις αγορές, ακόμα κι αν επιτευχθούν οι δύσκολοι στόχοι για ρυθμούς ανάπτυξης 2-3% ετησίως μέχρι το 2020 και πρωτογενή πλεονάσματα 4,3-4,5% του ΑΕΠ. Το πιο πιθανό είναι ότι αργά ή γρήγορα θα τεθεί θέμα για δεύτερη αναδιάρθρωση του χρέους, η οποία αυτή τη φορά θα αφορά και τον επίσημο τομέα. (Θα δεχτούν οι κυβερνήσεις να «χαρίσουν» στην Ελλάδα μέρος των δανείων που παραχώρησαν στη χώρα μας ή θα προτιμήσουν να την οδηγήσουν σε έξοδο από την Ευρωζώνη, έστω κι αν αυτό συνεπάγεται πτώχευσή της και απώλεια ακόμα μεγαλύτερου ποσοστού των δανείων τους προς την Ελλάδα και πρόκληση για τη σταθερότητας της Ευρωζώνης;)
6. Ο κίνδυνος από τη μη έγκαιρη και αποτελεσματική εφαρμογή του νέου προγράμματος θα συνεχίσει να απειλεί τη διατηρησιμότητα του χρέους, λόγω και των διοικητικών ελλειμμάτων και της αναποτελεσματικότητας του δημόσιου τομέα και των εύθραυστων πολιτικών συμμαχιών και της πολιτικής ρευστότητας.

Σε ό,τι αφορά το πιστωτικό σύστημα, θα πρέπει να επισημανθούν τα εξής:

1. Οι απώλειες των τεσσάρων μεγαλύτερων ελληνικών τραπεζών από το PSI έφτασαν τα 24 δισ., ευρώ και τα 30 δισ. ευρώ αν ληφθούν υπόψη και οι απώλειες των υπόλοιπων τραπεζών.
2. Το ενεργητικό των ελληνικών τραπεζών μειώθηκε σημαντικά κι έτσι θα απαιτηθεί μια σημαντική ανακεφαλαιοποίησή τους (με όρους που θα καθοριστούν από την αναμενόμενη σχετική Υπουργική Απόφαση). Ήδη έχει δωθεί προκαταβολή 18 δισ. ευρώ.
3. Με τη βαθύτερη ύφεση απ’ ό,τι αρχικά είχε προβλεφθεί, τα NPLs αυξήθηκαν στο 15,9% των συνολικών δανείων μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου 2011.
4. Οι αναμενόμενες απώλειες από επισφαλή δάνεια καθορίστηκαν από την Blackrock με βάση τα stress σενάρια στα 30 δισ. ευρώ για τα επόμενα τρία χρόνια.
5. Από τα τέλη του 2009, οι ελληνικές τράπεζες έχασαν περίπου 30% των καταθέσεών τους.
6. Το Ευρωσύστημα ενίσχυσε με ρευστότητα 121 δισ. ευρώ (στοιχεία Απριλίου 2012) τις ελληνικές τράπεζες. Σταδιακά η ενίσχυση αυτή αντικαθίσταται από τον ELA (Μηχανισμό Έκτακτων Αναγκών του Ευρωσυστήματος) της Τράπεζας της Ελλάδας. Αυτό όμως έχει υψηλότερο κόστος για τις τράπεζες, επειδή το επιτόκιο του ELA είναι υψηλότερο από εκείνο της ΕΚΤ.
7. Η απομόχλευση των Ελληνικών τραπεζών αρχικά εστιάστηκε σε πωλήσεις ενεργητικού, θυγατρικών του εξωτερικού και σε μειώσεις των “security holdings”. Στη συνέχεια επιδιώχθηκε μείωση των δανείων προς τον ιδιωτικό τομέα.
8. Οι ελληνικές τράπεζες προσπάθησαν επίσης να αντλήσουν κεφάλαια από την αγορά, να επαναγοράσουν ιδιοκατεχόμενους τίτλους σε χαμηλότερη τιμή από την έκδοσή τους και να ανακεφαλαιοποιηθούν από ξένες μητρικές τράπεζες (π.χ. Εμπορική). Όλες αυτές οι ενέργειες βοήθησαν τις τράπεζες να αυξήσουν τα εποπτικά τους κεφάλαια κατά 4,3 δισ. ευρώ (Core Tier 1)
9. Εάν οι ιδιώτες επενδυτές πρέπει να καλύψουν το 10% των συνολικών κεφαλαίων που απαιτούνται για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών, τότε θα πρέπει να εξασφαλίσουν νέα κεφάλαια 3 δισ. ευρώ για να διατηρήσουν τον ιδιωτικό χαρακτήρα τους.
10. Το ΤΧΣ οφείλει να πωλήσει τις κοινές μετοχές του σε μη βιώσιμες τράπεζες σε ένα μεταβατικό πιστωτικό ίδρυμα (Good Bank) μέσα σε δύο χρόνια, αλλά η προθεσμία αυτή μπορεί να επεκταθεί για δύο ακόμα χρόνια για λόγους χρηματοπιστωτικής σταθερότητας.
11. Οι συνολικές κεφαλαιακές ανάγκες των τραπεζών λόγω της ανακεφαλαιοποίησης θα φτάσουν τα 50 δισ. ευρώ. Τα 18 δισ. έχουν ήδη εκταμιευθεί, υπό τη μορφή ομολόγων, ενώ τα υπόλοιπα θα είναι διαθέσιμα μέχρι το Σεπτέμβριο του 2012 (εφόσον βέβαια συμφωνηθεί το περιεχόμενο του νέου προγράμματος της Ελλάδας μεταξύ της νέας κυβέρνησης και της Ευρωζώνης).
12. Τέλος, σε περίπτωση αδυναμίας εξασφάλισης πολιτικής σταθερότητας και κοινωνικής συναίνεσης, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος του bank run, που θα είχε καταστροφικές συνέπειες για τις τράπεζες και τη χώρα.

Η Ελλάδα θα πρέπει να διασφαλίσει τη θέση της μέσα στην Ευρωζώνη επιδιώκοντας:

1. Πολιτική και κοινωνική σταθερότητα με πρόταξη του εθνικού έναντι του κομματικού συμφέροντος.
2. Αλλαγές του υφιστάμενου προγράμματος με στόχο την ενίσχυση της ανάπτυξης.
3. Προώθηση των διαρθρωτικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων (οι οποίες, «ούτως ή άλλως», έπρεπε να γίνουν, ακόμα κι αν δεν είχαμε γίνει μέλος της Ευρωζώνης).
4. Στήριξη του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, ώστε να μπορέσει να προωθήσει τις αναπτυξιακές ανάγκες της χώρας.
5. Εκμετάλλευση των νέων δυνατοτήτων της ΕΕ όσον αφορά την ενεργοποίηση των ανεκμετάλλευτων πόρων των Διαρθρωτικών Ταμείων, των κεφαλαίων της ΕΤΕ και ενδεχομένως των “project bonds”.
6. Στήριξη της εξωστρέφειας (εξαγωγές – τουρισμός – υπηρεσίες).
7. Επαναδιαπραγμάτευση του χρέους προς κρατικούς φορείς, κυρίως μέσα από μία μεγάλη επέκταση του χρόνου αποπληρωμής των δανείων που παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα από τις κυβερνήσεις των κρατών της Ευρωζώνης (αυτό προϋποθέτει να συμφωνηθεί και να εφαρμοστεί με συνέπεια το νέο πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής και ανάπτυξης).

Μία ενδεχόμενη έξοδος της Ελλάδας από την Ευρωζώνη θα είχε καταστροφικές συνέπειες για τη χώρα. Το βιοτικό μας επίπεδο θα μειωνόταν σημαντικά, το πιστωτικό σύστημα θα αποσταθεροποιούνταν και δε θα μπορούσε να καλύψει τη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων, η χρηματοδότηση της οικονομίας μας από το εξωτερικό θα σταματούσε και η υποτίμηση θα δημιουργούσε αστάθεια, σημαντική αύξηση του πληθωρισμού και αύξηση του κόστους διαβίωσης.

Η πολιτική ηγεσία της χώρας έχει την ευθύνη της διατήρησης της θέσης της χώρας μας μέσα στην Ευρωζώνη.
Αλλά και η ηγεσία της Ευρωζώνης πρέπει να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να αποτρέψει μια καταστροφική εξέλιξη εξόδου της Ελλάδας από την Ευρωζώνη. Η τιμωρητική στάση ορισμένων κρατών-μελών της Ευρωζώνης αποδείχτηκε ότι ούτε την Ελλάδα βοήθησε, αλλά ούτε συνέβαλε στη σταθερότητά της.

Οι ευθύνες της ελληνικής πολιτικής ελίτ, όσον αφορά το δημοσιονομικό εκτροχιασμό και το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας, ήταν ασφαλώς σημαντικές. Όμως και η Ευρωζώνη ευθύνεται, γιατί έδειξε αδυναμία να προωθήσει προληπτικά μέτρα για τη διόρθωση των ανισορροπιών στην Ελλάδα, καθυστέρησε ν’ αντιληφθεί το μέγεθος του ελληνικού προβλήματος και να εγκαταστήσει τον ΕΜΧΣ καθώς και να τον ενεργοποιήσει. Επίσης, εξανάγκασε την Ελλάδα να εφαρμόσει ένα στενό χρονικά και αυστηρό πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής και λιτότητας, που οδήγησε τη χώρα σε βαθιά ύφεση και πρωτοφανή ανεργία.

Χρειάστηκαν 18 μήνες για ν’ αποφασίσει η Ευρωζώνη να προχωρήσει σε επανακαθορισμό των στόχων του πρώτου Μνημονίου και να επεκτείνει την περίοδο χάριτος και αποπληρωμής του δανείου προς την Ελλάδα. Αρνήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα τη μόχλευση του ΕΜΧΣ.

Η λίστα των λαθών της Ευρωζώνης είναι ανεξάντλητη όπως και εκείνη των Ελληνικών αρχών. Ελπίζω ότι οι ηγέτες της θα σταθούν στο ύψος της ιστορικής τους ευθύνης και θα θέσουν το ευρωπαϊκό πάνω από το εθνικό τους συμφέρον και θα εγγυηθούν με τις αποφάσεις τους την ομαλή πορεία της Ευρωζώνης προς την κατεύθυνση της πολιτικής ένωσης της Ευρώπης.