Μήπως η NASA σκηνοθέτησε την προσεδάφιση στη σελήνη; Μήπως κρύβει η κυβέρνηση των ΗΠΑ Αρειανούς στην Περιοχή 51; Λέτε η υπερθέρμανση του πλανήτη να είναι μια απάτη; Και τι αναφέρεται για τη βομβιστική επίθεση στο Μαραθώνιο της Βοστώνης; Μήπως ενεπλάκησαν… βαλτοί;

Παραδοσιακά, οι θεωρίες συνωμοσίας αντιμετωπίζονται από πολλούς κοινωνικούς επιστήμονες ως οι «αβάσιμες φαντασιώσεις ενός παραλόγου περιθωρίου». Εδώ και πολύ καιρό οι ψυχολόγοι το μόνο που κάνουν είναι να υποστηρίζουν την ψυχοπαθολογική φύση της δημιουργίας θεωριών συνωμοσίας, στηριζόμενοι στο ότι οι παραισθήσεις συνωμοσιών συχνά συνδέονται με μορφές παράνοιας.

Παρ’ όλα αυτά, τέτοιες παθολογικές εξηγήσεις έχουν αποδειχθεί ανεπαρκείς, διότι οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι απλά οι αβάσιμες φαντασιώσεις μιας ψυχοπαθούς μειονότητας. Για παράδειγμα, μια πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι το 37% των Αμερικανών πιστεύει πως η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι μια απάτη, το 21% θεωρεί πως η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποκρύπτει στοιχεία ύπαρξης εξωγήινων και το 28% πιστεύει ότι μια μικρή ελίτ συνωμοτεί να κυβερνήσει τον πλανήτη. Ελάχιστες μόνο ώρες από τη βομβιστική επίθεση στη Βοστώνη εμφανίστηκαν θεωρίες συνωμοσίας που έφτασαν να ισχυρίζονται πως ολόκληρο το γεγονός ήταν στημένο.

Γιατί λοιπόν τόσος πολύς κόσμος πιστεύει σε θεωρίες συνομωσίας; Δε γίνεται να είναι όλοι σχιζοφρενείς και παρανοϊκοί. Νέες έρευνες μπορούν να μας διαφωτίσουν.

Οι άνθρωποι δεν πιστεύουν σε μια θεωρία συνωμοσίας λόγω των επιμέρους στοιχείων που την απαρτίζουν, αλλά περισσότερο λόγω μιας γενικότερης αντίληψης που υποστηρίζει τις θεωρίες συνωμοσίας γενικώς. Αυτό τουλάχιστον έδειξε μια πρόσφατη έρευνα των ψυχολόγων Wood, Douglas και Suton, στην οποία φάνηκε πως πολλοί έδειχναν να πιστεύουν σε αντιβαίνουσες θεωρίες συνωμοσίας. Για παράδειγμα, η αντίληψη πως ο Οσάμα Μπιν Λάντεν είναι ακόμα ζωντανός συνδεόταν θετικά – κατά τα προκύψαντα αποτελέσματα – με τη θεωρία πως ήταν ήδη νεκρός προτού πραγματοποιηθεί η στρατιωτική επιδρομή στο καταφύγιό του.

Επομένως, οι ερευνητές θεωρούν πως οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι απλά πίστη σε μια ξεχωριστή θεωρία, αλλά μάλλον ένα ιδεολογικό πρίσμα μέσω του οποίου βλέπουμε τον κόσμο.

Πρόσφατα ο Alex Jones, ένας από τους μεγαλύτερους «θεωρητικούς» συνωμοσιών των ΗΠΑ, υπενθύμισε στο κοινό του πως ένα από τα δύο αεροπλάνα της επίθεσης στους δίδυμους πύργους είχε απογειωθεί από τη Βοστώνη, συνδέοντας έτσι τις δύο θεωρίες συνωμοσίας, και πως η βομβιστική επίθεση στη Βοστώνη ίσως ήταν μια απάντηση στην πτώση της τιμής του χρυσού ή μέρος ενός μυστικού κυβερνητικού σχεδίου να ανοίξει ο δρόμος για τη Διεύθυνση Ασφαλείας Μεταφορών προκειμένου να ελέγχει και τα αθλητικά δρώμενα.

Αξιοσημείωτη είναι η σύνδεση της πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας με την άρνηση της επιστήμης. Σύμφωνα με μια έρευνα του ψυχολόγου Stephen Leqandowsky που δημοσιεύθηκε πρόσφατα, πολλοί που δήλωσαν υποστηρικτές θεωριών συνωμοσίας αρνούνταν σημαντικά επιστημονικά συμπεράσματα, όπως αυτά της κλιματικής αλλαγής και της πρόκλησης καρκίνου από το κάπνισμα. Μια ακόμα έρευνα, των Daniel Jolley και Karen Douglas, έδειξε πως όσοι υποστήριζαν ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι απάτη ήταν λιγότερο πρόθυμοι να δράσουν πολιτικά και να αλλάξουν τις συνήθειές τους, όπως για παράδειγμα να μειώσουν το δικό τους «αποτύπωμα του άνθρακα».

Τα ευρήματα αυτά είναι ανησυχητικά επειδή δείχνουν πως οι θεωρίες συνωμοσίας σπέρνουν την έλλειψη εμπιστοσύνης στον κόσμο και υπονομεύουν το δημοκρατικό διάλογο αποσπώντας την προσοχή του κοινού από σημαντικά επιστημονικά, πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Είναι αυτονόητο πως οι πολίτες πρέπει να απαιτούν ξεκάθαρη και πλήρη ενημέρωση από τις κυβερνήσεις τους και να αντιμετωπίζουν τις εξηγήσεις τους με έναν υγιή σκεπτικισμό, αλλά οι θεωρίες συνωμοσίας δεν προσφέρουν αυτό. Ουσιαστικά, πρόκειται περί προσπαθειών ερμηνείας του τελικού σκοπού ενός σοβαρού κοινωνικού φαινομένου, ταυτίζοντάς το με μέρος ενός διαβολικού σχεδίου που δημιούργησαν ισχυρά άτομα και κρυφές οργανώσεις. Είναι, όπως το έθετε ο φιλόσοφος Karl Popper, η τάση της υπερεκτίμησης των πράξεων άλλων ανθρώπων και θεώρησής τους ως εσκεμμένες παρά ως παράγωγα (τυχαίων) καταστάσεων.

Γενικότερα, η καταφυγή σε απλούστερες εξηγήσεις που απλά απορρίπτουν, ας πούμε, την υπερθέρμανση του πλανήτη ως απάτη, είναι πολύ πιο εύκολη και ψυχολογικά βολική από την ανάλυση και την αντιμετώπιση της αλήθειας. Ωστόσο, όπως τονίζουν πολλοί, δυστυχώς η αλήθεια δεν είναι πάντα βολική.