Το αποτελεσματικό αποχετευτικό σύστημα ήταν ανέκαθεν ο μεγάλος πονοκέφαλος της ανθρωπότητας, από τη στιγμή δηλαδή που σταματήσαμε να ζούμε σαν νομάδες και είπαμε να φτιάξουμε οργανωμένες κοινότητες.
Κάθε εξέλιξη μάλιστα λογιζόταν ορόσημο εκσυγχρονισμού και αποφασιστικός παράγοντας για την αύξηση του πληθυσμού, μετατρέποντας τους προϊστορικούς οικισμούς σε σοφιστικέ πόλεις.
Οι αρχαιολόγοι συνεχίζουν εξάλλου να εντυπωσιάζονται από τα πρωτοποριακά αποχετευτικά συστήματα που φέρνουν στο φως μέσα στα συντρίμμια πανάρχαιων πολιτισμών, δείχνοντας πως ο άνθρωπος έψαχνε από πολύ νωρίς στην ιστορία του πώς να ξεφορτώνεται τις ακαθαρσίες του.
Ξέρουμε πια ότι η παλιότερη και ευκολότερη λύση ήταν η διοχέτευση των λυμάτων στο κοντινότερο σώμα νερού. Η διαδικασία διευκολύνθηκε καθοριστικά από τον πρώτο πήλινο αποχετευτικό αγωγό που εμφανίστηκε στη Βαβυλώνα ήδη από το 4000 π.Χ. Άλλοι λαοί της Μεσοποταμίας χρησιμοποιούσαν καταβόθρες διαφόρων μεγεθών και κάποιες από αυτές συνδέονταν σε ένα κεντρικό σύστημα.
Υπάρχουν ακόμα και αρχαιολογικές ενδείξεις για περίπλοκα συστήματα τουαλετών και αγωγών παντού στον κόσμο, από τη Σκοτία και τη Ρώμη μέχρι την Αίγυπτο και το Πακιστάν. Μετά την εντυπωσιακή αυτή αρχή, ο αποχετευτικός σχεδιασμός εξελίχθηκε ακόμα περισσότερο, μιας και πλέον είχε να λάβει υπόψη του μεγαλύτερους πληθυσμούς αλλά και πρωτόγνωρους κινδύνους για την υγεία του κόσμου από την πλημμελή επεξεργασία των ανθρώπινων ακαθαρσιών.
Το Λονδίνο, για παράδειγμα, αντιμετώπισε ένα τεράστιο και κατάφωρα δύσοσμο πρόβλημα το 1858, την περιβόητη «Μεγάλη Βρόμα», που δεν ήταν τίποτα άλλο από τις τεράστιες ποσότητες περιττωμάτων που χύνονταν χωρίς επεξεργασία στον Τάμεση! Το θέμα λύθηκε όταν ένας πολιτικός μηχανικός πρότεινε την κατασκευή ενός περίπλοκου δικτύου διασυνδεδεμένων αγωγών που θα χυνόταν στα περίχωρα της μητρόπολης, ένα σύστημα που είναι ακόμα και σήμερα σε χρήση.
Ας δούμε όμως μερικούς πραγματικούς σταθμούς στην εξέλιξη του αποχετευτικού συστήματος, όπως αυτές εμφανίστηκαν σε διάφορες γωνιές του κόσμου…
Οι νεολιθικές τουαλέτες του Skara Brae – Σάντγουικ, Σκοτία
Ο μικρός νεολιθικός οικισμός των σκοτσέζικων ακτών, ο οποίος παραμένει ένας από τους πιο καλοδιατηρημένους της Ευρώπης, εντυπωσιάζει τους ειδικούς ακόμα και σήμερα με το επίπεδο της καθαριότητάς του. Εδώ υπάρχει ένα από τα παλιότερα γνωστά αποχετευτικά συστήματα του πλανήτη που χρονολογείται μεταξύ 3100-2500 π.Χ.
Τα σπίτια διέθεταν τουαλέτες με αποχετεύσεις εντοιχισμένες στους εξωτερικούς τοίχους, την ίδια ώρα που υπήρχαν ακόμα και υδρορροές στις στέγες, οδηγώντας τα όμβρια νερά και τα υγρά απόβλητα στον ωκεανό. Από το βάθος μάλιστα των συγκεκριμένων αγωγών, οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι πρώτα φτιάχτηκε το αποχετευτικό σύστημα και μετά χτίστηκαν τα σπίτια, στέλνοντας την πολεοδομική οργάνωση σε νέα ύψη.
Είναι ξεκάθαρο ότι αυτή η αρχαία φυλή εκτιμούσε πολύ την υγιεινή, γι’ αυτό και έφτιαξε αυτό που ήταν πιθανότατα το πιο σύγχρονο αποχετευτικό σύστημα του καιρού…
Η αρχαία πόλη του Mohenjo-Daro – Πακιστάν
Οι άνθρωποι που ζούσαν στην κοιλάδα του Ινδού είχαν επίσης θέμα με την υγιεινή, όπως μαρτυρούν εξάλλου τα ερείπια πόλεων όπως η Mohenjo-Daro. Χτισμένη περί το 2500 π.Χ., ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της βορειοδυτικής Ινδίας (σημερινό Πακιστάν) και ένας από τους παλιότερους αστικού τύπου οικισμούς της υφηλίου.
Πλάι στα τεράστια δημόσια λουτρά, συνυπήρχαν τα ιδιωτικά μπάνια στα σπίτια των κατοίκων, δίπλα συνήθως στην τουαλέτα στην άκρη του δρόμου. Υπήρχαν ακόμα και σπίτια που διέθεταν μπάνιο στον δεύτερο όροφο, όπως υποδεικνύουν οι αγωγοί από τερακότα που έχουν βρεθεί.
Οι περισσότερες κατοικίες ήταν μάλιστα συνδεδεμένες με ένα κεντρικό αποχετευτικό σύστημα, το οποίο έτρεχε μέσω πλίνθινων αγωγών και ξεχυνόταν στον κοντινό παραπόταμο. Οι περισσότερες πόλεις εξάλλου στις όχθες του Ινδού Ποταμού διέθεταν πρωτοποριακά και εκτεταμένα αποχετευτικά δίκτυα, καθώς εκμεταλλεύονταν τους τόσους παραπόταμους της περιοχής.
Ο Μεγάλος Υπόνομος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – Ρώμη, Ιταλία
Την ώρα που και οι Μινωίτες διέθεταν δίκτυο αποχέτευσης όμβριων και ακάθαρτων υδάτων στο Ανάκτορο της Κνωσσού (1950-1500 π.Χ.), το οποίο κατέληγε στον χείμαρρο Καίρατο, αλλά και οι Αθηναίοι φυσικά (στην Ακρόπολη της Αθήνας έχουν βρεθεί κομμάτια αγωγών από ψημένο πηλό), κανείς δεν ξεπέρασε σε αυτή τη γωνιά της Γης τους Ρωμαίους, οι οποίοι ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. χαίρονταν το καινοτόμο αποχετευτικό σύστημα που είχαν φτιάξει.
Το ονόμασαν «Cloaca Maxima» (Μεγάλος Υπόνομος) και αρχικά είχε φτιαχτεί ως έργο αποστράγγισης των βάλτων ώστε να χτιστεί η Ρωμαϊκή Αγορά. Αργότερα επεκτάθηκε όμως ώστε να μεταφέρει τα ανθρώπινα λύματα από τα δημόσια λουτρά και τις τουαλέτες. Έντεκα υδραγωγεία ήταν συνδεδεμένα στο εκτεταμένο σύστημα που ήταν το πιο προωθημένο της εποχής.
Χαρακτηριστικό είναι εδώ το γεγονός πως το θαύμαζε εξίσου και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ο οποίος θαμπώθηκε με την αντοχή και την αποτελεσματικότητα του δικτύου 700 χρόνια αργότερα! Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το ότι χρησιμοποιείται στη Ρώμη μέχρι και σήμερα…
Ο Σταθμός Άντλησης του Crossness – Λονδίνο, Αγγλία
Παρά τον τεράστιο αντίκτυπό του για τη ζωή στη Ρώμη, το δίκτυο Cloaca Maxima ανέδιδε μια δυσάρεστη μυρωδιά σε όλη την πόλη, λόγω της έλλειψης επαρκούς δικτύου εξαερισμού. Το ίδιο έπαθαν και οι Λονδρέζοι που ζούσαν το 1858 κοντά στις όχθες του Τάμεση, κάτι που έγινε αφόρητο το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς, μέσα στις ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες του Λονδίνου.
Τη λύση έδωσε ο πολιτικός μηχανικός Joseph Bazalgette, ο οποίος σκέφτηκε να ανακαινίσει το αποχετευτικό σύστημα συνδέοντάς τους τόσους μεμονωμένους αγωγούς και κατευθύνοντάς το έξω από το Λονδίνο. Η δική του συνεισφορά ήταν βεβαίως οι σταθμοί άντλησης, ώστε να διευκολυνθεί η διαδικασία.
Ένας από αυτούς βρίσκεται στο Crossness και ολοκληρώθηκε το 1865. Οι τέσσερις πελώριες αντλίες ατμού έχυναν τα υγρά απόβλητα στον Τάμεση σε προκαθορισμένες ώρες, ενώ τα στερεά απόβλητα φορτώνονταν σε φορτηγίδες και ρίχνονταν πια στην ανοιχτή θάλασσα. Η περίτεχνη βικτοριανή διακόσμηση του σταθμού θα του έδινε το παρατσούκλι «Καθεδρικός του Βάλτου». Λειτούργησε ως τη δεκαετία του 1950…
Οι Βικτοριανοί Υπόνομοι του Μπράιτον – Μπράιτον, Αγγλία
Για τους κατοίκους του Λονδίνου, το παραθαλάσσιο Μπράιτον ήταν το κοντινότερο θέρετρο, όπου συνωστίζονταν από τα μέσα του 19ου αιώνα οι Λονδρέζοι, κάτι που έδωσε μεγάλη ώθηση στην ακμή της πόλης. Όσο ο πληθυσμός αυξανόταν όμως, το ίδιο έκαναν και τα απόβλητα.
Τα παραθαλάσσια καταλύματα του Μπράιτον ήταν χτισμένα από πορώδη υλικά και τα ακατέργαστα λύματα που βάλτωναν στις καταβόθρες έβρισκαν κάπως τον δρόμο προς τους τοίχους των σπιτιών, ειδικά σε περιόδους βροχής. Κι έτσι στη δεκαετία του 1860 το πράγμα έφτασε στο απροχώρητο, με τους κατοίκους να καλούν οργισμένοι σε επείγουσα λύση. Η λύση ήρθε μεν, αν και όχι αμέσως.
Ήταν το 1874 όταν ο σερ John Hawkshaw σχεδίασε έναν αγωγό μήκους μερικών χιλιομέτρων από τούβλα, ώστε να απομακρύνει τα λύματα του Μπράιτον από την πόλη. Το αποτέλεσμα ήταν ένα έξοχο δείγμα βικτοριανής κατασκευαστικής δεινότητας, τόσο αποτελεσματικό που λειτουργεί ακόμα και σήμερα ως το βασικό δίκτυο της πόλης…
Οι μπάλες αποχέτευσης των Παρισίων – Παρίσι, Γαλλία
Στη γειτονική Γαλλία, οι Παριζιάνοι βρήκαν επίσης μια δαιμόνια λύση για να κρατούν τους υπονόμους τους σε λειτουργία. Στη δεκαετία του 1850, ο μηχανικός Eugene Belgrand αποπειράθηκε όχι μόνο να εκσυγχρονίσει το υπόγειο αποχετευτικό δίκτυο, αλλά να φέρει και την ομοιομορφία στις δομές του. Παρά το φιλόδοξο του πράγματος όμως, η ομοιομορφία δεν επιτεύχθηκε και τα φρακαρίσματα ήταν πια κοινός τόπος στους αγωγούς.
Η λύση; Οι μπάλες αποχέτευσης! Ξύλινες και μεταλλικές μπάλες διαφόρων μεγεθών επέπλεαν τώρα στους αγωγούς παρασύροντας τα πάντα στο πέρασμά τους. Η καινοτομία παρουσιάστηκε στη Διεθνή Έκθεση του 1878 και έλαβε διθυραμβικές κριτικές από τον παγκόσμιο Τύπο.
Αυτές οι πρωτοποριακές μπάλες εκτίθενται πλέον στο Μουσείο Υπονόμων του Παρισιού, αν και μερικές παραμένουν ακόμα σε χρήση, εκεί δηλαδή που τα λύματα αποδεικνύονται ιδιαιτέρως πεισματάρικα…
