Πρώτα είχαμε το #metoo. Σχεδόν παράλληλα τις γυναικοκτονίες. Μετά, στη σφαίρα της δημόσιας συζήτησης με αιχμή τα social media, μπήκε και το mansplaining και κολλητά από δίπλα και το mobbing. Τον τελευταίο καιρό βλέπουμε να… τρεντάρει έντονα το gaslighting.
Αυτός ο τελευταίος όρος, προέρχεται από το βρετανικό θεατρικό έργο του 1938 «Gas Light» του Patrick Hamilton. Πρωταγωνιστής, είναι ένας σύζυγος που προσπαθεί να αμφισβητήσει καταχρηστικά τη σύζυγό του μέσα από διάφορες τεχνικές.
Στην ουσία, ο όρος περιγράφει την απόπειρα ψυχολογικής/συναισθηματικής χειραγώγησης κάποιας/-ου με στόχο να αμφισβητηθεί η ορθότητα της σκέψης της/του. Πρόκειται για μια ύπουλη μορφή ψυχολογικής κακοποίησης, η οποία κάνει το θύμα να αμφιβάλλει για τα συναισθήματα και τη λογική του.
Πολλοί, θεωρούν πως πρόκειται για άλλο ένα πρόβλημα με έντονα έμφυλη διάσταση, όπως και τα υπόλοιπα που περιγράφουν οι παραπάνω νέοι όροι που μας απασχολούν τα τελευταία χρόνια. Το σκεπτικό εδώ είναι ότι η συναισθηματική χειραγώγηση και υποτίμηση ασκείται πολύ περισσότερο από τους άντρες προς τις γυναίκες, μέσα στην ακόμα πατριαρχική και άνιση κοινωνία όπου ζούμε, παρά τις αναντίρρητες προόδους. Την ίδια στιγμή, το gaslighting έρχεται και «δικαιολογεί» τον εαυτό του πάνω σε ένα …προαιώνιο στερεότυπο που θέλει τις γυναίκες εκ φύσεως πολύ συναισθηματικές και νευρωτικές.
Το ερώτημα όμως είναι: Τον χρειαζόμαστε αυτόν τον όρο; Μας βοηθάει κάπου; Ή πρόκειται για άλλη μια lifestyle εφεύρεση για να έχουμε… υλικό να συζητάμε και να διαφωνούμε στα social media;
Στις ερωτήσεις μας απάντησε η Ροζίνα Παλαιολόγου, ψυχολόγος, ειδική στην Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία, Εκπαιδεύτρια Mindfulness Based Stress Reduction και Ιδρυτικό Μέλος Εταιρείας Ψυχικής Υγείας της Γυναίκας.
Κυρία Παλαιολόγου μπορούμε να εξηγήσουμε τι περιγράφει ο όρος gaslighting;
Κατ’ αρχάς, πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν πρόκειται για όρο που υπάρχει στα επίσημα εγχειρίδια/ οδηγούς της επιστήμης της ψυχολογίας. Είναι ένας νεολογισμός ο οποίος όμως περιγράφει κάτι αληθινό. O άνθρωπος που κάνει το gaslighting είναι συνήθως ένας χειριστικός άνθρωπος. Οι κλασικές φράσεις που χρησιμοποιεί όταν κάνει gaslighting είναι οι εξής: «είσαι τρελή», «τι είναι αυτά που λες;» «πώς σου ήρθε αυτό;», «από το μυαλό σου το έβγαλες, δεν συνέβη ποτέ» «είσαι υπερβολική», «πώς κάνεις έτσι;», «το φαντάστηκες», «δεν θυμάσαι τίποτα», «δεν μπορείς να ελέγξεις τα συναισθήματα σου» κ.ο.κ. Με δύο λόγια: αυτός που κάνει το gaslighting αποδομεί τα συναισθήματα και την αλήθεια που βιώνει ο άλλος και υποτιμά τα συναισθήματα του.
Ο gaslighter αμφισβητεί ακόμα και την αντικειμενική αλήθεια;
Ναι. Όταν έχουμε ένα τσακωμό υπάρχουν αντικειμενικά γεγονότα. Το να σε βρίσει κάποιος με συγκεκριμένες βρισιές, είναι ένα από αυτά. Η χειροδικία το ίδιο. Το σπρώξιμο επίσης. Αυτές είναι πράξεις πραγματικές και πολύ ξεκάθαρες που μπορεί να αμφισβητήσει ο gaslighter. Μπορεί όμως να είναι και πράξεις, λίγο πιο «κρυμμένες». Μπορεί να μη σε έχω σπρώξει, να μη σε έχω βρίσει, αλλά να σε έχω κοιτάξει με ένα πολύ επιθετικό βλέμμα. Ή να σου έχω μιλήσει με έναν πολύ ειρωνικό και απαξιωτικό τόνο. Κάποια γεγονότα μέσα σε μια διένεξη δεν είναι και τόσο εμφανή, με αποτέλεσμα συχνά να κάνουν τον άνθρωπο που υφίσταται το gaslighting να αναρωτιέται: «Μήπως είναι ιδέα μου; Όμως όντως με κοίταξε κάπως…». Σημασία έχει τελικά πως ο άνθρωπος που έχει βιώσει το gaslighting συνειδητοποιεί πως έχει νιώσει άσχημα. Έχει νιώσει φόβο, άγχος και στεναχώρια. Συνειδητοποιεί ότι αυτά του τα συναισθήματα υποτιμήθηκαν και ακυρώθηκαν. Στην πραγματικότητα όμως, κανείς δεν μπορεί να μας πει πως να νιώσουμε σε κάτι που συμβαίνει.
Ποιοι είναι οι gaslighters; Ποιοι εμφανίζουν πιο συχνά αυτή τη συμπεριφορά;
Η εμπειρία μου, μού δείχνει ότι πολύ συχνά το κάνουν οι άντρες σε γυναίκες. Είναι πολύ σημαντικό όμως να πούμε ότι αυτή η κατάσταση δεν αφορά μόνο ζευγάρια, αφορά για παράδειγμα και τη σχέση μητέρας-παιδιού ή πατέρα –παιδιού. Έχω δει περίπτωση μητέρας που αμφισβητεί το παιδί της σε σχέση με το τι του συνέβη. Σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις μπορούμε όλοι να συμφωνήσουμε ότι αυτά που συνέβησαν δεν ήταν βίαια περιστατικά. Το παιδί όμως αισθάνθηκε τη συμπεριφορά ως απόρριψη, αισθάνθηκε πως δεν είναι σημαντικό και αγαπητό. Η μητέρα εμφανίζει και εδώ το ίδιο επιχείρημα: «αυτό που περιγράφεις δεν συνέβη ποτέ». Πρόκειται για μια διαστρέβλωση της πραγματικότητας και μια αμφισβήτηση της μνήμης. Gaslighting γίνεται και από γυναίκα σε γυναίκα αλλά και από γυναίκα σε άντρα.
Αυτός που ασκεί το gaslighting το κάνει συνειδητά ή ασυνείδητα;
Συμβαίνουν και τα δύο. Πολλές φορές αυτού του είδους η χειραγώγηση συνδέεται με αποποίηση ευθύνης και φόβο του λάθους. Ένας άνθρωπος που πάσχει από ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας μπορεί σε πολύ μεγάλο βαθμό να χρησιμοποιεί το gaslighting, δηλαδή τη χειραγώγηση και υποτίμηση του άλλου, γιατί είναι εύκολο έτσι να αποποιηθεί τις ευθύνες του. Σε αυτού του είδους τους χαρακτήρες, η συμπεριφορά δεν συμβαίνει εσκεμμένα, αλλά στο πλαίσιο της προσωπικότητας, η σκέψη δηλαδή του gaslighter δεν είναι του τύπου «κάτσε να κατευθύνω την κατάσταση λίγο αλλού», αλλά συμβαίνει αυτόματα. Ο νάρκισσος δεν μπορεί να παραδεχτεί ότι έχει κάνει λάθος ή να αναγνωρίσει πχ ότι όντως μίλησε άσχημα. Γιατί ο νάρκισσος πραγματικά πιστεύει ότι τα κάνει όλα σωστά. Σε άλλες περιπτώσεις, η αποποίηση ευθύνης πηγάζει από άλλους φόβους. Μπορεί για παράδειγμα κάποιος να μην μπορεί να τα βγάλει πέρα με το αληθινό διακύβευμα του τσακωμού.
Ο gaslighter βρίσκει υποθέτω εύφορο έδαφος για να ασκήσει τη συμπεριφορά του;
Πολλοί από όσους δέχονται αυτή τη συμπεριφορά και αρχίζουν αμέσως να αμφιβάλλουν για το εαυτό τους, έχοντας πέσει στην παγίδα του gaslighter, πράγματι βιώνουν κάποια δυσκολία. Μπορεί να είναι συναισθηματική ή κάποιο θέμα αυτοπεποίθησης. Η βάση στην οποία έρχεται να τοποθετηθεί μια χειραγωγική συμπεριφορά είναι μια ευαίσθητη βάση, ένα έδαφος στο οποίο μπορεί κάποιος απ’ έξω να φυτέψει την αμφιβολία. Αντίθετα, στις περιπτώσεις όπου το έδαφος είναι… πετρώδες και ο άνθρωπος πατάει καλά στα πόδια του, όπως συνηθίζουμε να λέμε, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει ότι δεν είναι ευαίσθητος, απλώς είναι σίγουρος για τον εαυτό του και μπορεί να το αντιμετωπίσει τις επιθέσεις με υγιή τρόπο, εκεί, το gaslighting δεν βρίσκει τον στόχο του.
Δεδομένου ότι αυτό που καταλαβαίνουμε ότι περιγράφει το gaslighting είναι τόσο παλιό όσο και οι ανθρώπινες σχέσεις, πού και πώς μας βοηθάει, αν μας βοηθάει, το να χρησιμοποιήσουμε άλλον έναν νέο όρο για μια συχνά εμφανιζόμενη συμπεριφορά;
Βρισκόμαστε σε μια εποχή που έχουμε αρχίσει πια να ονοματίζουμε, ολοένα και περισσότερο, τις καταστάσεις και τις συμπεριφορές. Αυτό μας βοηθάει όμως, δεν είναι απλώς μια lifestyle μόδα. Το να ονοματίζουμε κάτι, το κάνει πραγματικό, του δίνει μορφή, υπόσταση, μια έννοια. Να σας δώσω ένα παράδειγμα: όταν είχε οριστεί ως συμπεριφορά και στη συνέχεια απαγορευτεί η σωματική βία προς τα παιδιά, σε αυτήν την τιμωρία είχε συμπεριληφθεί και το χαστούκι, έτσι ώστε να μη μπορούμε να ξεφεύγουμε και να λέμε: «έλα μωρέ, ένα χαστουκάκι είναι». Στη σωματική βία συμπεριλήφθηκε και το σπρώξιμο. Αντίστοιχα και εδώ, όταν μιλάμε για συναισθηματική χειραγώγηση και περιγράφουμε τον όρο, κάποιος μπορεί να ταυτιστεί αν το βιώνει και να πει: «να’ το, εγώ είμαι εδώ». Αντίθετα από την επικρατούσα αντίληψη, οι άνθρωποι που προσέρχονται στα γραφεία των ψυχολόγων, νιώθουν ανακούφιση όταν ακούν ότι πάσχουν από κάτι συγκεκριμένο ή ότι βιώνουν κάτι συγκεκριμένο, το οποίο έχει όνομα. Οι καταστάσεις που βιώνουν οι άνθρωποι παίρνουν μέσα από τους όρους μορφή και κατά συνέπεια επικυρώνεται το συναίσθημα. Σκέφτονται: «έχω δίκιο που νιώθω έτσι» ή «α! υπάρχει αυτό και δεν το έχω μόνο εγώ, το έχουν και πολλοί άλλοι άνθρωποι». Άρα: η αναγνώριση και η ονοματοδοσία μιας κατάστασης είναι σχεδόν η μισή διαδρομή επίλυσης του προβλήματος. Η υπόλοιπη μισή είναι να δουλέψεις τον όρο μέσα σε μια ψυχοθεραπευτική μέθοδο. Μια από αυτές είναι για παράδειγμα το mindfulness (ή στα ελληνικά ενσυνειδητότητα). Τι κάνουμε εκεί; Ο άνθρωπος που νιώθει άσχημα, πρώτον παρατηρεί τα συναισθήματα του, στη συνέχεια αποκτά επίγνωση γι’ αυτά, μετά τα ονοματίζει, μετά το από-ταυτίζει από τον εαυτό του και όταν πια τα παρατηρήσει νηφάλια και εντοπίσει για παράδειγμα ένα συνεχιζόμενο μοτίβο όπου κάποιος τον αποκαλεί συνεχώς τρελό/ή, τότε θα έχει τα εργαλεία, μαζί και με τον ορισμό του προβλήματος, να καταλάβει τι είναι αυτό που του συμβαίνει. Θα έχει πια την γνώση, αν θέλει να το πολεμήσει.
- Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για τη δουλειά της Ροζίνας Παλαιολόγου εδώ
