Ακριβώς εκατόν πενήντα χρόνια μετά την εγκατάσταση στη Θεσσαλονίκη της πρώτης (από γενέσεως της πόλης) δημοτικής αρχής, η Θεσσαλονίκη καλείται να εκλέξει την ερχόμενη Κυριακή τον εξηκοστό πρώτο δήμαρχο της.

«Πρωτιές» αλλά και… επαναλήψεις «αυτο-»- και «ετερο-»… διοικητικής τρέλας έχει να επιδείξει η Θεσσαλονίκη από την εγκαθίδρυση στην πόλη του πρώτου (διορισμένου από την οθωμανική διοίκηση) δημάρχου (το 1869) μέχρι σήμερα.

Η πρώτη δημοτική αρχή εγκαθίσταται στη Θεσσαλονίκη μόλις το 1869- λιγότερο από πενήντα χρόνια πριν από την ένταξή της στον ελληνικό ιστό και περισσότερα από 300 χρόνια μετά την οθωμανική της διοίκηση.

Είναι η εποχή κατά την οποία η Οθωμανική αυτοκρατορία επιδιδόταν σε σειρά εκσυγχρονιστικών μεταρρυθμίσεων, με στόχο την μετατροπή της από θεοκρατικό σε κράτος «δυτικού τύπου», σύμφωνα με το ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Ως πρώτος δήμαρχος της πόλης διορίστηκε ο Σουλεϊμάν Σουντί μπέης

Το πρώτο δημοτικό συμβούλιο απαρτίστηκε «αποκλειστικά από μουσουλμάνους κατοίκους άνω των 25 ετών, ιδιοκτήτες ακινήτων χωρίς φορολογικές εκκρεμότητες». Πρωταρχικό καθήκον της δημοτικής αρχής ήταν η σύσταση της υπηρεσίας καθαριότητας της πόλης, η οποία ανατέθηκε σε καταδίκους των φυλακών υπό επίβλεψη. Η απουσία, όμως, βασικών υποδομών διοίκησης, καθαριότητας, εκπαίδευσης, και πυρόσβεσης κατέστησε δύσκολη έως αδύνατη την αντιμετώπιση των προβλημάτων της πόλης και η λειτουργία της δημαρχίας κρίθηκε μάλλον υποτυπώδης και αναποτελεσματική.

Ακολούθησαν για την επόμενη πενταετία οι δημαρχίες των: Αγκιάχ εφέντη (1870-71), Αχμέτ Ρεούφ εφέντη (1871-72) και Μεχμέτ (1874). Από το 1870 αρχίζουν τα πρώτα κατασκευαστικά έργα (προκυμαία, αποθήκες και τελωνείο κοντά στο λιμάνι, το πρώτο νοσοκομείο και το λαζαρέτο εκτός των τειχών, δίκτυο απορροής ομβρίων υδάτων).

Το 1874-1875 αναφέρεται ως δήμαρχος ο Φαΐκ μπέης, με σημαντικά έργα στο ενεργητικό του, όπως η διάνοιξη και κατασκευή της οδού Σαμπρή Μπέη (σημερινή Βενιζέλου) και Μιχδάτ Πασά (Αγ. Δημητρίου), η προμήθεια αντλιών για πυρκαγιές κ.ά, αλλά η καθαριότητα δεν φαίνεται να επιλύεται παρά τις προσπάθειες.

Ακολουθούν οι δημαρχίες των: Μεχμέτ Τεφήκ Πασά (1876-77), Αρίφ Μπέη 1878-1879 (αυτός που απήχθη και αιχμαλωτίστηκε από ληστές στα κτήματά του στο Βελεστίνο, απ’ όπου δραπέτευσε δυο βδομάδες αργότερα), Σουκρή Μπέη, ο οποίος, όμως, το 1881 με διαταγή του Βαλή Γκαλίμπ πασά παύθηκε και διορίστηκε προσωρινά ξανά ο Φαΐκ μπέης, Αλή Ορφή εφέντης, που παραιτήθηκε έναν χρόνο αργότερα και οι: Αλή Εφέντης Μουσά Ζαδέ, Αλή εφέντης, (1884), Αρίφ μπέης (1885), Ιμβραήμ μπέης (1886-1892) και Νεμλί Ζαδέ Χαμδή μπέης (1893-1895).

Ο πρώτος αιώνας της ελληνικής Θεσσαλονίκης, που «άνοιξε» με τον ντονμέ έμπορο, τέκτονα Οσμάν Σαΐτ, «έκλεισε» με τον Γιάννη Μπουτάρη, ο οποίος απεσύρθη προ τριμήνου απο την επαναδιεκδίκηση της δημαρχίας.

Στα 100 και πλέον χρόνια ζωής του Δήμου Θεσσαλονίκης, η ιστορία επαναλήφθηκε συχνά ως τραγωδία και ενίοτε ως φάρσα.

Εκλεγέντες, διορισθέντες (την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, της ναζιστικής κατοχής, και της Χούντας), υπηρεσιακοί, Έλληνες, οθωμανοί, μουσουλμάνοι, χριστιανοί, άθεοι, ντονμέδες, δικηγόροι, έμποροι, γιατροί, ποτοποιοί (ο Γιάννης Μπουτάρης ήταν ο …τέταρτος ) οι δήμαρχοι και δημαρχεύοντες Θεσσαλονίκης είναι 32 (ορισμένοι με διπλές και τριπλές θητείες) από το 1912 και 60 από τον πρώτο διορισθέντα Σουλεϊμάν Σουντί μπέη (το 1869).

Ο 33ος από γενέσεως ελληνικού κράτους -ή η 33η και ουσιαστικά η πρώτη γυναίκα, στην περίπτωση της εκλογής της μοναδικής γυναίκας υποψήφιας στις φετινές εκλογές- θα εκλεγεί την ερχόμενη (ή την επόμενη αυτής) Κυριακή (σ.σ. όπως θα δούμε παρακάτω, η Θεσσαλονίκη είχε εκλέξει γυναίκα δήμαρχο δεκαετίες πριν, η οποία όμως παρέμεινε στη θέση της μόνο για μία μέρα).

Ο πρώτος Έλληνας δήμαρχος εξελέγη επί… τουρκικής κυριαρχίας, αλλά επί «ελληνικής» παρέμεινε ο… μουσουλμάνος.

Οι μονοετείς θητείες και αλλεπάλληλες παραιτήσεις συνεχίστηκαν ώς τον Φεβρουάριο του 1912, αρκετούς μήνες πριν από την ελληνοποίηση της Θεσσαλονίκης.

Τότε οι εκλογές «εξέλεξαν» απρόσμενα, με 2.517 ψήφους -έναντι 1699 του μουσουλμάνου Ισμαήλ μπέη- τον Έλληνα υποψήφιο Κωνσταντίνο Χονδροδήμο.

Ο πρώτος, όμως, Έλληνας δήμαρχος επί τουρκικού εδάφους παραιτήθηκε την επομένη του διορισμού. Αντικαταστάθηκε από τον Ισμαήλ μπέη, οποίος επίσης παραιτήθηκε. Ακολούθησαν άλλοι διορισμοί και παραιτήσεις ανά μήνα και ο Οκτώβριος του 1912 βρήκε δήμαρχο της πόλης τον Οσμάν Σαΐτ Ιμπν Χακή μπέη.

«Παράγοντας» της πόλης- ντονμέ, τέκτονας και έμπορος, ο «λαοπρόβλητος» Οσμάν Σαΐτ συμμετείχε και παρίστατο στην υπογραφή παράδοσης της πόλης το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου στη θέση Τόψιν – όπου βρίσκεται το σημερινό χωριό με τη ονομασία Γέφυρα- στα δυτικά της Θεσσαλονίκης).

«Φίλος» και συνεργάτης με τους μέχρι τότε -αλλά και για αρκετά χρόνια αργότερα- «προύχοντες» της πόλης (τις μεγάλες οικογένειες μουσουλμάνων, ντονμέδων εμπόρων και επιχειρηματιών) ο Οσμάν Σαΐτ μπέης κατάφερε να διατηρήσει τη θέση για τέσσερα ακόμη χρόνια, παρά την ελληνοποίηση της πόλης. Οι «Νέες χώρες» χρειάζονταν χρόνο για την ουσιαστική προσάρτηση και πλήρη διοικητική και οικονομική ενσωμάτωσή τους στο ελληνικό κράτος.

Η ελληνική Θεσσαλονίκη είχε …μουσουλμάνο δήμαρχο ως τις 23 Αυγούστου 1916, οπότε η κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας αντικατέστησε τον Οσμάν Σαΐτ με τον Έλληνα γιατρό Κωνσταντίνο Αγγελάκη, ηλικίας τότε 41 μόλις ετών- γόνο ιστορικής οικογένειας της Θεσσαλονίκης που πρωτοστάτησε σε εθνικούς και κοινοτικούς αγώνες της Μακεδονίας. Η θητεία του Αγγελάκη διήρκησε ως τις 15 Νοεμβρίου του 1920.

Μεσολάβησε η μεγάλη πυρκαγιά του Αυγούστου του 1917, η σύσταση της Διεθνούς επιτροπής του Νέου σχεδίου της πόλεως, με επικεφαλής των Ερνέστ Εμπράρ, αλλά και οι εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, κατα τις οποίες χάνει ο Βενιζέλος και οι «νικητές» αντιβενιζελικοί σχηματίζουν κυβέρνηση υπό τον Δημήτριο Ράλλη.

Ο Κωνσταντίνος Ζαβιτσιάνος, ο οποίος ανέλαβε γενικός γραμματέας της γενικής διοίκησης Μακεδονίας, έπαυσε τον Έλληνα πολιτικό του αντίπαλο- «βενιζελικό» δήμαρχο Αγγελάκη και επανέφερε τον μουσουλμάνο Οσμάν Σαΐτ ως… «παρανόμως παυθέντα».

Mετά την επανάσταση του Πλαστήρα, τη μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών, ο Οσμάν Σαίτ εγκατέλειψε τη Θεσσαλονίκη (1923), συνοδευόμενος από τις απαρηγόρητες για την αναγκαστική εξορία στην Τουρκία αδελφές του… Πέθανε αρκετά χρόνια αργότερα στην Κωνσταντινούπολη και ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο των «Θεσσαλονικιών» ντονμέδων, στην περιοχή Μάτσκα της Κωνσταντινούπολης…

Οι πρώτες εκλογές μετά την απελευθέρωση

Τα επόμενα δύσκολα χρόνια, κατά τα οποία η Θεσσαλονίκη «γεμίζει» μικρασιάτες πρόσφυγες, ακολουθούν διορισμοί των: Αθανάσιου Καλλιδόπουλου, Κωνσταντίνου Τάττη, και του λαοφιλέστατου -ειδικά από τους πρόσφυγες- δικηγόρου Πέτρου Συνδίκα μέχρι και το 1925. Ήταν τότε που προκηρύχθηκαν, μέσα σε κλίμα σοβαρών πολιτικών γεγονότων (δικτατορία του Θόδωρου Πάγκαλου) και κοινωνικών ανακατατάξεων, οι πρώτες δημοτικές εκλογές- δεκατρία χρόνια μετά την απελευθέρωση της πόλης.

Επί 40.000 εγγεγραμμένων ψήφισαν μόλις 17.449 πολίτες σε 49 εκλογικά τμήματα και τα αποτελέσματα ανακοινώνονται επτά μέρες αργότερα. Πρώτος αιρετός δήμαρχος Θεσσαλονίκης αναδεικνύεται ο προσφυγικής καταγωγής, από την Καλλικράτεια της Ανατολικής Θράκης, δικηγόρος Μηνάς Πατρίκιος («εργατοπρόσφυξ και κομμουνίζων» σύμφωνα με τον τύπο της εποχής) που υποστηρίζεται από την Αριστερά, το εργατικό Κέντρο και τους πρόσφυγες με 4.726 ψήφους. Στις επαναληπτικές εκλογές της 20ης Δεκεμβρίου 1925, ο Πατρίκιος επανεκλέγεται με 7.333 ψήφους έναντι 4.504 του αντιπάλου του Κωνσταντίνου Αγγελάκη.

Ωστόσο, το καθεστώς Παγκάλου αντέδρασε και πάλι, εξορίζοντας τους κομμουνιστές δημοτικούς συμβούλους. Η εντιμότητα του δημάρχου αμφισβητήθηκε, ο δήμαρχος παύθηκε, η αξιοπιστία του δήμου επλήγη για πολλοστή φορά.

Η πρώτη γυναίκα δήμαρχος για… μια μέρα

Η Θεσσαλονίκη είναι, επίσης, η πρώτη πόλη που εξέλεξε (το 1951) γυναίκα δήμαρχο στη χώρα, έστω και αν την έπαυσε όμως, λίγες μέρες μετά την εκλογή της.

Ο δεύτερος σε ψήφους συνυποψήφιός της από την ίδια παράταξη Παντελής Πετρακάκης- επαγγελματίας ποτοποιός από την Κρήτη προσέφυγε στο εκλογοδικείο, με επιχείρημα τον «ασαφή νόμο», που επέτρεπε στις γυναίκες το εκλέγειν, επέτρεπε και το εκλέγεσθαι- όχι, όμως, στη θέση του δημάρχου, αλλά μόνο σ’ αυτή του δημοτικού συμβούλου.

Τελικά… ενάμιση μήνα μετά τις εκλογές (στις 8 Ιουνίου του 1951), ο …αρσενικός Παντελής Πετρακάκης ορκίστηκε δήμαρχος, και η 49χρονη φυματιολόγος Αρίστη Παγιατάκη- η πρώτη εκλεγμένη αλλά παυθείσα δήμαρχος της πόλης, ως απλή δημοτική σύμβουλος.

Η Αρίστη Παγιατάκη παρέμεινε και συμμετείχε κανονικά στις συνεδριάσεις ως το τέλος της θητείας του δημοτικού συμβουλίου, αλλά ουδέποτε συμμετείχε έκτοτε σε εκλογές μέχρι και τον θάνατό της, 25 χρόνια αργότερα.

Μεταπολιτευτικής… ετεροδιοίκησης συνέχεια

Στη διάρκεια της επταετούς Χούντας ως δήμαρχοι ορίζονται οι: Βύρων Αντωνιάδης, Αλέκος Κωνσταντινίδης και, τέλος, ο Χρήστος Φλωρίδης, απόστρατος στρατιωτικός από τον Σκοπό της Θράκης, ο οποίος παραμένει στη θέση του μέχρι το τέλος της Χούντας.

Μετά την πτώση της Χούντας και την ανάληψη της κυβέρνησης εθνικής ενότητας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, προσωρινά τοποθετούνται ο Δημήτριος Ζάννας και κατόπιν ο εφέτης Στέργιος Βάλλας.

Ο πρώτος αιρετός δήμαρχος Θεσσαλονίκης μετά τη μεταπολίτευση είναι ο δικηγόρος Μιχάλης Παπαδόπουλος, ο οποίος επανεκλέχθηκε σε δεύτερη θητεία και το 1978. Ο Μιχάλης Παπαδόπουλος πεθαίνει στις 31 Ιανουαρίου του 1982 και καθήκοντα δημάρχου αναλαμβάνει ο Κωστής Μοσκώφ μέχρι και τις 18 Φεβρουαρίου οπότε και εκλέγεται ο Θανάσης Γιαννούσης.

Το 1982 εκλέγεται ο Θεοχάρης Μαναβής και το 1986 ο Σωτήρης Κούβελας, ο οποίος, παρότι δεν συμπλήρωσε καν τετραετία (παραιτήθηκε για να θέσει υποψηφιότητα για βουλευτής της ΝΔ) παραμένει στη μνήμη όλων των Θεσσαλονικέων για την περίφημη «τρύπα του Κούβελα» (προάγγελο του -ανολοκλήρωτου έως και σήμερα- μετρό της πόλης), αλλά και τη δίκη για την παράνομη τότε λειτουργία του πρώτου δημοτικού τηλεοπτικού σταθμού.

Τον παραιτηθέντα Σωτήρη Κούβελα αντικαθιστά το 1990 ο Κωνσταντίνος Κοσμόπουλος, ο οποίος, αφού εκλέγεται σε δύο διαδοχικές αναμετρήσεις, επίσης παραιτείται τον Μάιο του 1998, οπότε και στη θέση του εκλέγεται από τα μέλη της παράταξής του ο Δημήτρης Δημητριάδης.

Στις εκλογές του Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου, νικητής βγαίνει ο Βασίλης Παπαγεωργόπουλος, που αναδεικνύεται στον μακροβιότερο δήμαρχο, με τρεις συνεχείς εκλογικές αναμετρήσεις και συνολικά δώδεκα χρόνια θητείας. Ο «φτερωτός γιατρός», ο «Λουδοβίκος», ο «ατσαλάκωτος» βρίσκεται σήμερα εκτός φυλακής (αποφυλακίστηκε για λόγους υγείας, αφού εξέτισε ποινή 2,5 ετών από τη συνολική δωδεκαετή κάθειρξη που του επεβλήθη για την υπόθεση υπεξαίρεσης από τα ταμεία του δήμου Θεσσαλονίκης).

Έπειτα από 24 χρόνια διακυβέρνησης της Θεσσαλονίκης από συντηρητικούς άρχοντες, την… τύχη του δήμου ανάλαβε ένας 70χρονος «σκουλαρικάς» με… τατουάζ.

Ο Γιάννης Μπουτάρης κέρδισε το Μάη του 2010 με διαφορά μόλις 329 ψήφων και δημιούργησε ελπίδες για αλλαγή, αποσυντηρητισμό και εξωστρέφεια της Θεσσαλονίκης.

Ο Γιάννης Μπουτάρης επανεξελέγη το 2014 με μεγάλη διαφορά (στη Β΄Κυριακή των εκλογών έλαβε 70.126 ψήφους – έναντι 50.542 του αντιπάλου του Σταύρου Καλαφάτη).

Η θητεία διήρκησε αυτή τη φορά πέντε χρόνια – χρόνο «αρκετό» για την πλήρη διάλυση της αρχικής νικητήριας ομάδας της «Πρωτοβουλίας» που παρέμεινε στα ηνία του Δήμου επί εννέα συνεχή χρόνια.

Το δημοτικό προεκλογικό τοπίο στη Θεσσαλονίκη πολυδιασπάστηκε (αρχικά οι υποψηφιότητες για τον κεντρικό δήμο ήταν 22, μεταξύ των οποίων και το ψηφοδέλτιο του υποστηριζόμενου από τη «Χρυσή Αυγή» υποψηφίου, ο οποίος τελικά αποκλείσθηκε -όπως και άλλοι δύο συνδυασμοί- από το Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης για τυπικούς λόγους, επειδή στις δηλώσεις που κατέθεσαν δεν αναφέρονταν ρητά τα ονόματα των υποψηφίων για τη δημοτική ενότητα Τριανδρίας). Τελικά, οι υποψήφιοι συνδυασμοί στις αυτοδιοικητικές εκλογές της 26ης Μαΐου, απέμειναν μόλις…19.

(Πηγές φωτογραφιών: ΑΠΕ-ΜΠΕ-Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης και προσωπικό αρχείο)