Ως φαινόμενο placebo, δηλαδή φαινόμενο εικονικού φαρμάκου, περιγράφεται η κατάσταση κατά την οποία ένα άτομο νιώθει καλύτερα στην υγεία του με τη λήψη ενός φαρμάκου το οποίο είναι ψεύτικο, αλλά δεν το γνωρίζει.

Η χρήση των placebo έχει καταδείξει πως οι άνθρωποι μπορούν να πετύχουν απτές βελτιώσεις στην υγεία τους ακόμη και με μια ψεύτικη θεραπεία, για παράδειγμα από ένα χάπι ζάχαρης, απλώς και μόνο επειδή πιστεύουν πως αυτό είναι ευεργετικό.

Η επιτυχία βρίσκεται στη δύναμη της πίστης και της προσδοκίας. Όταν κάποιος πιστεύει ότι παίρνει ένα χάπι που θα κάνει καλό στην υγεία του, ο οργανισμός του μπορεί να ανταποκριθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να παράγει με φυσικό τρόπο σωματικές και ψυχικές αλλαγές.

Η έρευνα δείχνει ότι περίπου το 35% των ανθρώπων βιώνουν το φαινόμενο placebo, αν και τα ποσοστά είναι υψηλότερα για ορισμένες ασθένειες σε σχέση με άλλες. Και βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί πως συνήθως η επίδραση των placebo καταγράφεται σε υποκειμενικά συμπτώματα, όπως είναι ο πόνος. Το εικονικό φάρμακο, όσο κι αν το πιστέψει κανείς, δεν μπορεί να σκοτώσει, για παράδειγμα, καρκινικά κύτταρα.

Οι παράγοντες του φαινομένου placebo

Οι μηχανισμοί πίσω από το φαινόμενο εικονικού φαρμάκου εξακολουθούν να αποτελούν αντικείμενο έρευνας και οι ειδικοί πιστεύουν ότι είναι απόδειξη της περίπλοκης αλληλεπίδρασης νου και σώματος. Ένας συνδυασμός παραγόντων πιθανόν να παίζει ρόλο, όπως:

Προσδοκίες: Οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι μια θεραπεία θα έχει αποτέλεσμα, είναι πιο πιθανό να βιώσουν θετικά αποτελέσματα.

Κλασική εξαρτημένη μάθηση: Πρόκειται για μία μορφή συνειρμικής μάθησης κατά την οποία το άτομο συνδέει ένα ουδέτερο ερέθισμα (π.χ. ένα εικονικό χάπι ή μια επίσκεψη στον γιατρό) με μια θετική επίδραση, όπως η ανακούφιση από τα συμπτώματα.

Ενδογενή οπιοειδή: Το φαινόμενο placebo ενδεχομένως να διεγείρει την απελευθέρωση ενδογενών οπιοειδών, δηλαδή φυσικά παυσίπονα που παράγονται από τον οργανισμό και βοηθούν στη μείωση του πόνου και άλλων συμπτωμάτων.

Ξεκλειδώνοντας το φαινόμενο placebo

Οι ερευνητές διερευνούν γιατί μερικοί άνθρωποι ανταποκρίνονται περισσότερο από άλλους στα εικονικά φάρμακα και φαίνεται ότι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καθενός ως προς τη χημεία του εγκεφάλου, τη γενετική και την ψυχολογία είναι παράγοντες που καθορίζουν το αποτέλεσμα των πλασματικών φαρμάκων. Οι ειδικοί διερευνούν:

  • τους μηχανισμούς πίσω από το πώς οι σκέψεις και τα συναισθήματα επηρεάζουν τη σωματική υγεία.
  • τους τρόπους αξιοποίησης της σύνδεσης μυαλού και σώματος για την βελτίωση της υγείας και της ευεξίας.
  • τον ρόλο της επιγενετικής στη σύνδεση νου-σώματος. Για παράδειγμα πώς το άγχος και το ψυχικό τραύμα μπορούν να επηρεάσουν την έκφραση των γονιδίων.

Ένα σπουδαίο εργαλείο στην ιατρική

Τα φάρμακα placebo έχουν αποδειχθεί ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο στις κλινικές δοκιμές και πλέον αποτελούν θεμελιώδες στοιχείο της ιατρικής έρευνας για νέες θεραπείες.

Σε μια κλινική δοκιμή, ορισμένοι από τους συμμετέχοντες λαμβάνουν εικονικό φάρμακο, αντί για το φάρμακο που εξετάζεται στο πλαίσιο της έρευνας. Με αυτόν τον τρόπο, οι ερευνητές μπορούν να συγκρίνουν τα αποτελέσματα με τους συμμετέχοντες που έλαβαν το πραγματικό φάρμακο και να κατανοήσουν την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια των θεραπειών που δοκιμάζουν.

Πέραν της εφαρμογής στην ιατρική έρευνα, υπάρχουν και ορισμένες περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο γιατρός μπορεί και να συνταγογραφήσει ένα εικονικό φάρμακο (είτε τελείως ψεύτικο είτε κάποια βιταμίνη ή φυτικό συμπλήρωμα), όταν διαπιστώνει πως τα συμπτώματα του ασθενούς προκύπτουν κυρίως από την ψυχολογία του. Με το φαινόμενο placebo, ο ασθενής απαλλάσσεται από τα συμπτώματα χωρίς τη λήψη φαρμάκων, τα οποία στην πραγματικότητα δεν χρειάζεται. Τα δε τελετουργικά θεραπείας, για παράδειγμα η χορήγηση ενός εικονικού φαρμάκου με ένεση, έχουν επίσης αποδειχθεί πως προκαλούν το φαινόμενο placebo.

Ωστόσο, πολλοί πάροχοι υγειονομικής περίθαλψης αποφεύγουν αυτή την πρακτική, ανησυχώντας δικαιολογημένα ότι αν ο ασθενής ανακαλύψει ότι παίρνει εικονική θεραπεία, θα προκληθεί ζημιά στη σχέση μεταξύ γιατρού και ασθενούς. Μία άλλη προσέγγιση θα ήταν να εξηγήσει ο γιατρός σε έναν ασθενή ότι θα του συνταγογραφήσει διαφορετικές αγωγές, μεταξύ των οποίων και κάποια που δεν είναι φαρμακολογικά ενεργή (placebo), έτσι ώστε να βγάλει καλύτερα συμπεράσματα. Κάτι τέτοιο αποφεύγει την παραπλάνηση και βοηθά να χτιστεί η εμπιστοσύνη μεταξύ γιατρού και ασθενούς.

Ο κίνδυνος του… nocebo

Ενώ το φαινόμενο placebo μπορεί να έχει πολλές θετικές πλευρές, δεν αποκλείεται και το αντίθετο, το οποίο αποκαλείται φαινόμενο nocebo. Σε αυτή την κατάσταση, ο ασθενής (που δεν γνωρίζει ότι η θεραπεία είναι εικονική) διαμαρτύρεται για παρενέργειες, εξαιτίας της αρνητικής προδιάθεσής του σχετικά με τη θεραπεία.

Είναι ενδεικτικό πως σε μια συστηματική επιστημονική ανασκόπηση 12 κλινικών δοκιμών που διερεύνησαν τα εμβόλια COVID-19, διαπιστώθηκε ότι το 76% των ανεπιθύμητων παρενεργειών που αναφέρθηκαν από συμμετέχοντες, οφείλονται στο φαινόμενο nocebo. Μάλιστα, το 35% όσων είχαν κάνει ψευδο-εμβόλιο, ανέφεραν συστημικά συμπτώματα όπως πυρετό, το 20% πονοκέφαλο, το 17% κόπωση και το 16% πόνο, ερυθρότητα ή πρήξιμο στο σημείο της ένεσης. Με άλλα λόγια, τα άτομα που δεν έλαβαν το πραγματικό φάρμακο, παρουσίασαν συμπτώματα τα οποία προκλήθηκαν από τις αρνητικές προσδοκίες που είχαν.

Έρευνες έχουν δείξει πως τα άτομα που αναμένουν ανεπιθύμητες παρενέργειες από κάποιο φάρμακο, είναι πιο πιθανό να τις εκδηλώσουν, ακόμη κι αν το φάρμακο δεν τις προκαλεί.