Η θλιβερή ιστορία του φρουρίου Ιτζεδίν

Η σκληρότητα του κτιρίου έχει χαραχτεί στην ιστορία. Χτίστηκε για την άμυνα του λιμανιού της Σούδας. Πήρε το όνομά του από τον πρωτότοκο γιο ενός Σουλτάνου. Στα κελιά του φυλακίστηκαν ισχυρές πολιτικές φυσιογνωμίες των αρχών του 20ου αιώνα. Εκεί εκτελέστηκαν κάποιοι από τους πρώτους πολιτικούς κρατούμενους. Στον προαύλιο χώρο του γυρίστηκαν τα «Πέτρινα Χρόνια» και οι «Μέρες του ‘36». Σήμερα ενώ το φρούριο Ιτζεδίν στην Κρήτη έχει χαρακτηριστεί μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς, παρακμάζει κρατώντας τις πύλες του κλειστές προς το κοινό…

Ρεπορτάζ: Νίκη Παπάζογλου

Στο μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου, στο χωριό Καλάμι Χανίων, απομεινάρια περασμένων ετών ξεφυλλίζουν τις σελίδες της ιστορίας και μαρτυρούν τη μακραίωνη και θλιβερή ιστορία του φρουρίου.

Αρχικά οι πρώτοι Τούρκοι διώχνοντας τους Ενετούς είχαν κατασκευάσει εκεί το 1646 έναν πύργο. Ο Ρεούφ πασάς όμως, για την προστασία του κόλπου της Σούδας, χτίζει το 1872 το φρούριο Ιτζεδίν, προς τιμή του πρωτότοκου γιου του Σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ Ιτζεδίν. Αποτελώντας ένα από τα πρώτα οχυρωματικά κτίρια που κατασκευάστηκαν για την προστασία του λιμανιού, το φρούριο Καλαμίου, έχει κατά τη διάρκεια της ελληνικής ιστορίας «αξιοποιηθεί» με ποικίλους τρόπους…

Από τη βόρεια πλευρά είχε 12 πυροβόλα για αποτελεσματικότερο έλεγχο της κίνησης από τη θάλασσα. Ο Σουλτάνος Χαμίτ το 1884 προσθέτει την περίτεχνη κρήνη στην είσοδο του. Το φρούριο Ιτζεδίν, είναι τόσο αποτελεσματικό που στην εξέγερση των Κρητικών στη Δυτική Κρήτη, το Φεβρουάριο του 1878, 2.000 επαναστάτες επιτίθενται εναντίον του χωρίς να καταφέρουν να το καταλάβουν.

Στην περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, το φρούριο παροπλίζεται και γίνονται παρεμβάσεις στην αρχική κτιριακή του μορφή. Προστίθεται ο όροφος και κατασκευάζεται ο εξωτερικός μαντρότοιχος. Τώρα πια πληροί όλες τις προϋποθέσεις για να μετατραπεί σε εγκληματική φυλακή.

Στην αρχή στα κελιά του φυλακίζονται βαρυποινίτες του κοινού ποινικού δικαίου αλλά τις δύσκολες πολιτικά περιόδους της χώρας κρατούνται εκεί οι περισσότεροι πολιτικοί κρατούμενοι.

Το 1903, ο Ελευθέριος Βενιζέλος γνώρισε για 15 ημέρες το αφιλόξενο περιβάλλον των φυλακών του φρουρίου, όταν καταδικάστηκε για εξύβριση, έπειτα από μήνυση που του υπέβαλλε ο Μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος, οπαδός του πρίγκιπα Γεωργίου.

Κατά την περίοδο της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου, το 1924, κρατήθηκε στις φυλακές μεγάλος αριθμός πολιτικών αντιφρονούντων, ενώ με την πτώση της δικτατορίας με πραξικόπημα από τον Γ. Κονδύλη το 1926, ο ίδιος ο Θεόδωρος Πάγκαλος περνά τα επόμενα δύο χρόνια φυλακισμένος στα ίδια κελιά.

Μάλιστα όπως αναφέρεται στο φύλλο της 24ης Αυγούστου του 1927 της εφημερίδας «Εμπρός» το δεκαπενταύγουστο εκδηλώνεται με «κωδωνοκρουσίας και φωνασκίας ένα είδος στάσεως». Οι στασιαστές κλείνονται στην απομόνωση και η κυβέρνηση, μετά από αναφορά του συμβάντος από τον τότε διοικητή των φυλακών Μαρσέλλο, δίνει εντολή να μεταφερθούν οι πρωτεργάτες σε άλλες φυλακές της Ελλάδας. «Κατά την έξοδόν των εκ των φυλακών εξεδήλωσαν δια διαφόρων ζητωκραυγών την εκτίμησίν των προς το συγκρατούμενόν των τέως δικτάτορα», συμπληρώνει ο τότε συντάκτης του άρθρου.

Δύο χρόνια αργότερα ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου ο νόμος «περί μέτρων προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» ή αλλιώς «Ιδιώνυμο». Έτσι, την περίοδο 1930-1931, σαράντα πολιτικοί κρατούμενοι φυλακίζονται και πάλι στο Ιτζεδίν, εξαιτίας του «Ιδιώνυμου».

Στη γερμανική κατοχή οι φυλακές δεν φιλοξενούν πλέον κρατούμενους. Οι Γερμανοί τις μετατρέπουν σε στρατιωτική βάση και αποθήκη.

Το φρούριο ανοίγει και πάλι τα τελευταία χρόνια του εμφυλίου. Το 1948 από το κολαστήριο της Γυάρου μεταφέρονται στις φυλακές του Ιτζεδίν 105 πολιτικοί κρατούμενοι που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο.

Τις δεκαετίες που ακολουθούν στα ανήλιαγα μεσαιωνικά μπουντρούμια των «Εγκληματικών Φυλακών Καλαμίου», όπως μετονομάστηκε, ξεκινά μια μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Γίνεται μια συντονισμένη προσπάθεια ώστε οι αναλφάβητοι φυλακισμένοι να διδαχθούν γραφή και ανάγνωση.

Πραγματοποιούνται μελέτες και μεταφράσεις ξενόγλωσσων ιδεολογικών βιβλίων και γράφονταν μυθιστορήματα πεζογραφήματα και ποιητικές συλλογές. Η πολιτιστική δραστηριότητα συμπληρώνεται και με θεατρικές ομάδες. Σε μηνιαίες παραστάσεις οι κρατούμενοι παρουσιάζουν έργα του Μολιέρου, του Σαίξπηρ, του Μπρεχτ, του Ψαθά κ.ά.

Κατά την παραμονή τους εντός του Ιτζεδίν, οι βαρυποινίτες χτίζουν στο νότιο τμήμα του φρουρίου το μικρό εκκλησάκι του Αγίου Ελευθερίου στο οποίο αγιογράφησαν τις εικόνες, σκάλισαν το τέμπλο, κατασκεύασαν τους πολυελαίους και τα φωτιστικά και διαμόρφωσαν τον εξωτερικό του χώρο.

Παρά την πολιτιστική δραστηριότητα, οι λοιπές συνθήκες κράτησης καταγράφονται απεχθείς. Λιγοστό φαγητό, χαλασμένα τρόφιμα, σκοτεινά κελιά απομόνωσης, εφοδιασμένα με εντοιχισμένες αλυσίδες για τον περιορισμό των κινήσεων του κρατούμενου, ανύπαρκτες συνθήκες υγιεινής. Μαρτυρίες αναφέρουν την ασφυκτική ατμόσφαιρα που δημιουργούσε η υγρασία και η μούχλα. Το πάχος των τοίχων άγγιζε τα 3,5 μέτρα και το αποχωρητήριο, που οι πολιτικοί κρατούμενοι αποκαλούσαν «Μπέβιν» από τον άγγλο υπουργό εξωτερικών, ήταν ουσιαστικά ένα σιδερένιο βαρέλι. Οι πανάρχαιες δεξαμενές νερού των φυλακών προκάλεσαν αρκετές επιδημίες τύφου στους κρατούμενους.

Στο μόνο που διέφερε η φυλακή του Ιτζεδίν από τις υπόλοιπες ήταν στην έλλειψη βασανιστηρίων και ξυλοδαρμών. Οι καταδικασθέντες σε θάνατο εκτελούνται στον χώρο που σήμερα βρίσκεται το νεκροταφείο Καλαμίου. Μαζικές εκτελέσεις όμως δεν γίνονται, με εξαίρεση αυτή τεσσάρων αγωνιστών του ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1949.

Ο κ. Κώστας Ρακόπουλος, κομμουνιστής που έζησε ένα διάστημα έγκλειστος στο Ιτζεδίν, σε παλαιότερη συνέντευξή του στα Χανιώτικα Νέα, περιγράφει τις συνθήκες των φυλακών: «Στο κελί που ήμουν, χωρούσαμε δύο άτομα. Η διαβίωση ήταν δύσκολη. Δεν είχαμε νερό και το φαγητό ήταν πολύ κακής ποιότητας. Ευτυχώς είχαμε βοήθεια από τους συγγενείς…».

Οι συγγενείς των Χανιωτών και άλλων Κρητικών κρατουμένων αποτέλεσαν το βασικό δίκτυο πληροφόρησης και την ομάδα άσκησης πίεσης προς τις αρχές, για να σταματήσουν οι εκτελέσεις, για να περιοριστεί η τρομοκρατία σε βάρος των κρατουμένων και για να βελτιωθούν γενικά οι συνθήκες κράτησής τους.

Ενώ οι τελευταίοι πολιτικοί κρατούμενοι απολύθηκαν από το Ιτζεδίν τον Ιούνιο του 1964, η φυλακή συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’70 όπου και έκλεισε οριστικά.

Ο δραματικός ρόλος του φρουρίου, ως χώρος φυλάκισης πολιτικών κρατουμένων στάθηκε η αφορμή για να μεταφερθεί η ιστορία του στον κινηματογράφο. Οι ταινίες «Μέρες του ’36», του Θεόδωρου Αγγελόπουλου το 1972, με αναφορές στη Δικτατορία του Μεταξά και «Τα πέτρινα χρόνια» του Παντελή Βούλγαρη το 1985 με αναφορές στα δύσκολα χρόνια 1954-1974, περιλαμβάνουν στα πλάνα τους τις «Εγκληματικαί Φυλακαί Καλαμίου».

Τόπος βασανιστηρίων τότε, τόπος περισυλλογής και μνήμης σήμερα, οι βαριές πόρτες, τα απαραβίαστα κάγκελα, τα στενά και σκοτεινά κελιά απεικονίζουν τα όσα υπέστησαν εκατοντάδες ανθρώπινες ψυχές. Χρονολογίες, πρόσωπα και γεγονότα, χαραγμένα στις πέτρες αυτού του ιστορικού οχυρού μαρτυρούν την ύπαρξη ανθρώπων που πίσω από τη σιδερένια του πόρτα προσπαθούσαν να παραμείνουν ζωντανοί μέχρι να περάσουν ξανά στην άλλη πλευρά του ψηλού μαντρότοιχου….