Στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα το κράτος δικαίου στην Ευρώπη, λόγω των μεγάλων αλλαγών που χαρακτηρίζουν την τελευταία 20ετία και ιδιαίτερα λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, αναφέρθηκε η Κατερίνα Σακελαροπούλου, κατά τον χαιρετισμό που απηύθυνε στη διαδικτυακή εκδήλωση με θέμα «Κράτος Δικαίου στην ΕΕ: Προκλήσεις και Προοπτικές», που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Konrad Adenauer, το Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου και τον Κύκλο Ιδεών.
Η πρόεδρος της Δημοκρατίας υπογράμμισε πως το μείζον θέμα για την Ευρώπη είναι να βρεθεί η δύσκολη -όπως είπε- ισορροπία ανάμεσα στην προστασία της δημόσιας υγείας, τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων και την αποτροπή μιας νέας οικονομικής ύφεσης και τόνισε πως προβλήματα όπως αυτό της ανάπτυξης με προστασία του περιβάλλοντος και αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, όπως και η πρόληψη νέων υγειονομικών ή δημοσιονομικών καταστάσεων ανάγκης, απαιτούν πολιτικές πλανητικής εμβέλειας, που ξεπερνούν τα ευρωπαϊκά όρια, όμως δεν μπορούν να σχεδιαστούν έξω από τον καμβά της ευρωπαϊκής μας ταυτότητας και του αξιακού της πλούτου: της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης, καθώς και όλων εκείνων των εγγυήσεων που συγκροτούν διαχρονικά την καλώς εννοούμενη ευρωπαϊκή ιδιαιτερότητα.
Αναλυτικά, ο χαιρετισμός της προέδρου της Δημοκρατίας έχει ως εξής:
«Υπάρχουν θεμελιώδεις έννοιες και αρχές που μοιάζουν σήμερα αυτονόητες, στέρεες και αδιαμφισβήτητες στον νομικό μας πολιτισμό. Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και μετά την τραυματική εμπειρία των δύο παγκοσμίων πολέμων, η συνταγματική δημοκρατία ακμάζει, με άξονα την προστασία των δικαιωμάτων μας και τον έλεγχο της συνταγματικότητας των νόμων. Κανείς δεν αμφιβάλλει πια για την κανονιστική ποιότητα και δύναμη των ευρωπαϊκών συνθηκών και των εθνικών Συνταγμάτων. Το δίκαιο δεν σημαίνει την αρχή του ισχυρού, ούτε την άκριτη επιβολή, δίχως όρια, της πλειοψηφίας στη μειοψηφία. Υπερβαίνει την πολιτική σκοπιμότητα και συγκυρία και εδραιώνει την καθολική αξιοπρέπεια και την αυτονομία του προσώπου. Το κράτος δικαίου, κορωνίδα του σύγχρονου συνταγματισμού, συνέχει τη δημοκρατία των αντιβάρων και των θεσμικών προϋποθέσεων που αναδεικνύουν το γενικό συμφέρον.
Την τελευταία εικοσαετία, ωστόσο, οι βεβαιότητες και οι παραδοχές του προηγούμενου αιώνα κλονίστηκαν. Πολλές από τις προσδοκίες μας ματαιώθηκαν. Η παγκόσμια οικονομική κρίση διεύρυνε τις ανισότητες και επέφερε αναταραχές πολιτικές και αναδιατάξεις κοινωνικές. Έπληξε σοβαρά το πολιτικό μας σύστημα, όπως και την εμπιστοσύνη στην ευρωπαϊκή προοπτική και τα ιδανικά της. Το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα, το ανθρώπινο δράμα των συνόρων μας, δίχασε την Ένωση και εξέθεσε ανεπίτρεπτα την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Ήρθαν στην επιφάνεια διαλυτικές τάσεις και υποδόριες συγκρούσεις ανάμεσα στα κράτη μέλη σε ένα πεδίο ανθρωπιστικής πολιτικής που δεν επιδέχεται πολιτική εργαλειοποίηση, αλλά, αντίθετα, απαιτεί κοινή στάση και αντιμετώπιση. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις στο ευρωπαϊκό έδαφος απειλούν ανοικτά τον τρόπο της ζωής μας και της πολιτικής μας συγκρότησης. Θέτουν επιτακτικά το ζήτημα της ασφάλειας και της εναρμόνισής της με την ελευθερία. Είναι πολλά και επείγοντα τα στοιχήματα για την Ευρώπη. Σήμερα, στη δίνη της πανδημίας, το μείζον είναι να επιτευχθεί η δύσκολη ισορροπία ανάμεσα στην προστασία της δημόσιας υγείας, που έχει την απόλυτη προτεραιότητα, τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων μας και την αποτροπή μιας νέας οικονομικής ύφεσης.
Οι οξείες αυτές κρίσεις, που επιδρούν ή μία στην άλλη, πλήττουν το Κράτος Δικαίου και τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Σε χώρες με ισχνά δικαιοκρατικά θεμέλια, ο λαϊκισμός διαβρώνει ραγδαία τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς, στο όνομα της χαρισματικής νομιμοποίησης και άσκησης της εξουσίας. Η δημοκρατία, όμως δεν εξαντλείται στις ελεύθερες εκλογές και την ανάδειξη των κυβερνώντων. Είναι μια συνεχής διεκδίκηση για την ελεύθερη και υπεύθυνη βούληση του λαού, την ισότητα και την αποτροπή της αυθαιρεσίας της εξουσίας. Η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και η πολυφωνία στα μέσα ενημέρωσης συνιστούν θεσμικές εγγυήσεις της ελεύθερης διαμόρφωσης της λαϊκής θέλησης και της λογοδοσίας των κυβερνώντων. Γι’ αυτό και βρίσκονται στο στόχαστρο των καθεστώτων που αποκαλούνται “ανελεύθερες δημοκρατίες”.
Για πρώτη φορά τέθηκε ζήτημα συμμόρφωσης κρατών-μελών της ΕΕ με το κράτος δικαίου και ενεργοποιήθηκαν οι σχετικές διαδικασίες του άρθρου 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Επανειλημμένα έχει, επίσης, διατυπώσει η Ένωση τις σοβαρές ανησυχίες της σχετικά με τις συνεχιζόμενες αρνητικές εξελίξεις στην Τουρκία, όσον αφορά το κράτος δικαίου, τα θεμελιώδη δικαιώματα, την ελευθερία της έκφρασης και το δικαστικό σώμα. Στο υπόβαθρο αυτής της διάχυτης έντασης υποκρύπτεται τελικά η αμφισβήτηση της ευρωπαϊκής συνείδησης. Στις κρίσεις που διέρχεται η Ευρώπη βρίσκει έδαφος ο ευρωσκεπτικισμός και η αντίδραση στις βασικές αρχές και αξίες της.
Ο ιστορικός και πολιτικός χρόνος τρέχει πια για την Ευρώπη με μεγαλύτερη ταχύτητα από εκείνη που ενδεχομένως αντέχουν οι παραδοσιακοί της θεσμοί. Η οικονομία, η υγεία, η κοινωνική συνοχή μοιάζουν ευάλωτες, καθώς η αισιόδοξη εποχή της σταθερότητας έχει μάλλον για τα καλά παρέλθει. Η ιστορία δεν είναι εξάλλου, γραμμική, αλλά κρύβει εκπλήξεις και ανατροπές. Παρά ταύτα, το ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος δικαίου είναι ακόμη το πιο ισχυρό μας καταφύγιο και εφόδιο στις αβεβαιότητες του καιρού μας. Η Ευρώπη παραμένει μια προνομιακή για τους λαούς της γωνιά του πλανήτη. Απέναντι στις ριζικές αλλαγές της παγκοσμιοποίησης και του ψηφιακού μετασχηματισμού των κοινωνιών, όπου κυριαρχούν τα δίκτυα της πολιτικής, της πολιτισμικής και της διαπροσωπικής επικοινωνίας και διάδρασης, ο απομονωτισμός και η εσωστρέφεια είναι ομολογία αδυναμίας, όχι επίδειξη δύναμης.
Η συναρμογή της εθνικής ταυτότητας με την πολιτισμική ετερότητα, της ανάπτυξης με την προστασία του περιβάλλοντος και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, όπως και η πρόληψη νέων υγειονομικών ή δημοσιονομικών καταστάσεων ανάγκης, είναι θέματα που μας απασχολούν. Πρόκειται προφανώς για πολιτικές πλανητικής εμβέλειας, που ξεπερνούν τα ευρωπαϊκά όρια. Δεν μπορούν όμως να σχεδιαστούν έξω από τον καμβά της ευρωπαϊκής μας ταυτότητας και του αξιακού της πλούτου: της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης, καθώς και όλων εκείνων των εγγυήσεων που συγκροτούν διαχρονικά την καλώς εννοούμενη ευρωπαϊκή ιδιαιτερότητα. Δίχως την εμβάθυνση στην κοινή ευρωπαϊκή μας πορεία, δεν θα προκύψουν οι απαντήσεις στις προκλήσεις του αύριο».
