Τα «ζόμπι» του κόσμου των εντόμων

Μια από τις σκοτεινότερες ανθρώπινες επιδιώξεις, ο έλεγχος του νου, γίνεται πραγματικότητα στο βασίλειο των ζώων, καθώς η Μητέρα Φύση είναι πάντα δυο βήματα μπροστά.

Κι ενώ το θέμα με απόκοσμους μικροοργανισμούς που μετατρέπουν τον ξενιστή σε άβουλο πιόνι στις ορέξεις τους δεν είναι καινούριο, φαίνεται ότι η Φύση ξέρει καλά από ανείπωτο τρόμο!

Ας δούμε λοιπόν μια σειρά από έντομα που μετατρέπονται σε ζόμπι, μέσα από τους συναρπαστικούς τρόπους που παρασιτικοί οργανισμοί κυριεύουν τις ζωές τους.

Όσο για το μυαλό των εντόμων, παίρνει παράξενες στροφές…

Σαλιγκάρι

Παράσιτο: Leucochloridium paradoxum

Η ζωή του σαλιγκαριού είναι από μόνη της ιδιαίτερη: είναι εξελικτικά αναγκασμένο να αποφεύγει το ηλιακό φως και τα ανοιχτά μέρη, εκεί όπου καραδοκούν δηλαδή οι θηρευτές του. Όταν ωστόσο πέσει θύμα του παρασίτου Leucochloridium paradoxum, η ζωή του μετατρέπεται στην πιο βασανιστική ίσως ύπαρξη στον κόσμο των ασπόνδυλων! Το παράσιτο περνά την ενήλικη ζωή του στα έντερα πουλιών, με τα αυγά του να αποβάλλονται από το πτηνό μέσω των περιττωμάτων του. Με λίγη τύχη, το σαλιγκάρι θα συναντήσει στο διάβα του τις μολυσμένες κουτσουλιές, θα τις φάει και θα ξεκινήσει έτσι ο εφιάλτης του: με τα αυγά στην ασφάλεια του εσωτερικού του σαλιγκαριού, επωάζονται σε κάμπιες και καταλαμβάνουν τα στελέχη των ματιών του. Στη φάση αυτή το σαλιγκάρι είναι τελείως τυφλό, την ίδια στιγμή που χάνει τον φυσικό του φόβο για το ηλιακό φως, αυτό ακριβώς που χρειάζεται το παράσιτο για να ολοκληρώσει τον κύκλο ζωής του. Η ηλιακή έκθεση κάνει τις πολύχρωμες κάμπιες των ματιών να συσπώνται και να πάλλονται, δίνοντας την εντύπωση στα πουλιά ότι πρόκειται για την πολυαγαπημένη τους τροφή. Με το παράσιτο να κάνει λοιπόν το σαλιγκάρι να εκτίθεται στο ηλιακό φως και να σκαρφαλώνει στις κορυφές των δέντρων για να γίνεται ακόμα πιο ορατό, κάποια στιγμή θα τραβήξει την προσοχή διερχόμενου πουλιού: αν το σαλιγκάρι είναι τυχερό, το πουλί θα το φάει ολόκληρο, αν όχι, θα του ξεριζώσει μόνο τα στελέχη των ματιών. Το παράσιτο ξαναβρίσκεται έτσι στο εσωτερικό του πουλιού, ολοκληρώνοντας τον κύκλο ζωής του. Όσο για το σαλιγκάρι, τα μάτια του θα ξαναφυτρώσουν, με το παράσιτο να συνεχίζει τον κύκλο ζωής του μέχρι τον οριστικό θάνατο του σαλιγκαριού…

Τροπικό μυρμήγκι

Παράσιτο: Myrmeconema neotropicum

Τα τροπικά μυρμήγκια ζουν στα τροπικά δάση της Κεντρικής Αμερικής, φτιάχνοντας τις φωλιές τους στις κορυφές των δέντρων, σε ύψος 40 μέτρων από το έδαφος. Αν πέσει στο χώμα ένα μυρμήγκι, είναι κάτι παραπάνω από σίγουρο ότι θα φαγωθεί πριν επιστρέψει στην αποικία, γι’ αυτό και τα μυρμήγκια αυτά έχουν αναπτύξει εξελικτικά έναν μηχανισμό προστασίας: μπορούν να γλιστρούν αντίστροφα, από κάτω προς τα πάνω δηλαδή, σαν πηδηματάκια σκίουρων, επιστρέφοντας ταχύτατα στην ασφάλεια του δέντρου. Όταν όμως η κοιλιά του ιδιαίτερου αυτού είδους μυρμηγκιού γίνει κόκκινη (από μαύρη που είναι κανονικά), σημαίνει ότι το μυρμήγκι έχει μετατραπεί σε ξενιστή, με τα αυγά του παρασίτου Myrmeconema neotropicum να του κάνουν μια σειρά από «ζημιές». Πρώτα απ’ όλα, ένα χημικό των αυγών απαγορεύει πλέον στο μυρμήγκι να απελευθερώνει φερομόνες, την ίδια στιγμή που το κάνει να πηγαίνει αργά, κρατώντας πάντα την κοιλιά του ψηλά. Δεύτερον, λεπταίνει το περίβλημα της κοιλιάς του μυρμηγκιού, για να γίνονται ορατά τα κόκκινα αυγά του παρασίτου και να μοιάζει πλέον το μυρμήγκι με τα μούρα που ενδημούν στην περιοχή. Τα μούρα που καταναλώνουν ακριβώς τα πουλιά του Παναμά. Αν τα βάλουμε όλα μαζί, έχουμε ένα σχεδόν ακίνητο μυρμήγκι που μοιάζει με λαχταριστό μούρο και περιμένει υπομονετικά να φαγωθεί! Το παράσιτο προσβάλλει κατόπιν το πουλί, ξεκινώντας έναν νέο κύκλο ζωής…

Έντομο-μπάλα

Παράσιτο: Acanthocephala

Τα παράσιτα που τροποποιούν βιαίως τη συμπεριφορά των ξενιστών το κάνουν κυρίως για δύο λόγους: είτε για να ισχυροποιήσουν τον ξενιστή είτε αντιθέτως να τον κάνουν πιο ευάλωτο. Το παράσιτο Acanthocephala κάνει φυσικά το δεύτερο, μετατρέποντας μια σειρά από έντομα σε άβουλα οχήματα που θα το οδηγήσουν στον πραγματικό ξενιστή του: τα ψαρόνια. Τα έντομα-μπάλα προτιμούν τους σκοτεινούς χώρους, αποφεύγοντας τον ήλιο πάση θυσία. Τα μολυσμένα με το παράσιτο ωστόσο έντομα κάνουν το ακριβώς αντίθετο: βγαίνουν φόρα παρτίδα στον ήλιο, υπογράφοντας φυσικά τη θανατική τους καταδίκη. Το παράσιτο κάνει όμως κι άλλο κακό: «κλείνει» όλους τους αμυντικούς μηχανισμούς του εντόμου και το κάνει να προωθείται σε επικίνδυνα για το ίδιο περιβάλλοντα, ώστε να γίνεται ακόμα πιο ορατό στα μαυροπούλια…

Ακρίδα και μυρμήγκι

Παράσιτο: Strepsiptera Myrmecolacidae

Το παράσιτο αυτό δεν είναι σίγουρα το πιο άσπλαχνο της φύσης, είναι ωστόσο ένα από τα πλέον περίεργα. Υπάρχουν περισσότερα από 600 είδη του παρασίτου, καθένα από τα οποία προτιμά και διαφορετικό ξενιστή. Για μια τέτοια οικογένεια μάλιστα, τα Myrmecolacidae, ένας ξενιστής δεν είναι αρκετός: τα θηλυκά ζουν σε ακρίδες και τα αρσενικά σε μυρμήγκια. Τα θηλυκά πρώτα: όταν το θηλυκό βρει κατάλληλη ακρίδα, προσκολλάται πάνω της και ανοίγει μια μικρή τρύπα στην κοιλιά της, μέσω ειδικών ενζύμων. Κατόπιν μπαίνει μέσα στην ακρίδα και, με τη βοήθεια έτερου ενζύμου, αλλάζει το DNA του εντόμου, κάνοντας το σώμα της ακρίδας να παράξει έναν θύλακα από δικό της ιστό που θα προστατεύσει το παράσιτο από τα αντισώματα! Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, το θηλυκό παράσιτο ζει με το κεφάλι του να προεξέχει από την κοιλιά της ακρίδας, απελευθερώνοντας φερομόνες για την προσέλκυση αρσενικού. Όσο για την ακρίδα, ζει κανονικά τη ζωή της, αγνοώντας ότι το 90% της κοιλιάς της έχει μετατραπεί σε κάτι άλλο. Το αρσενικό Myrmecolacidae, από την άλλη, ζει στα μυρμήγκια: το μολυσμένο έντομο θα εγκαταλείψει την αποικία και θα περιπλανηθεί τριγύρω, μέχρι να ωριμάσει το παράσιτο και να κάνει το μυρμήγκι να «παγώσει» σε κάποιο δέντρο ή χορτάρι. Η ενήλικη πλέον μυγούλα εγκαταλείπει το μυρμήγκι ψάχνοντας για θηλυκό ταίρι, διαδικασία μάλιστα που πρέπει να τελεσφορήσει στις δύο ώρες ζωής που έχει το αρσενικό μπροστά του, καθώς το στόμα του απλώς δεν δουλεύει! Όσο για το μυρμήγκι, το τέλος επίκειται…

Τερμίτης

Παράσιτο: Ophiocordyceps unilateralis

Τα τέσσερα είδη του παρασιτικού αυτού μύκητα προσβάλλουν ισάριθμα είδη τερμιτών, με κάθε οικογένεια του παρασίτου να επηρεάζει αποκλειστικά την αντίστοιχη οικογένεια του εντόμου και να μην έχει καμία επίδραση στα άλλα είδη του ξενιστή. Οι σπόροι του μύκητα προσβάλλουν λοιπόν το μυρμήγκι, αναγκάζοντάς το να σκαρφαλώσει σε ένα δέντρο, να δαγκώσει ένα φύλλο και κατόπιν να πεθάνει. Λίγες μέρες αργότερα, ένα μανιτάρι θα ξεπηδήσει από το κεφάλι του μυρμηγκιού, σε ιδανική θέση για να ρίξει τους σπόρους του και πάλι στο έδαφος. Αυτό που είναι ακόμα πιο παράξενο είναι το γεγονός ότι τα υγιή μυρμήγκια έχουν προσαρμοστεί να αναγνωρίζουν τους μολυσμένους ξενιστές, αποφεύγοντας τα «νεκροταφεία» όπου μαζεύονται μαζικά τα μολυσμένα μυρμήγκια για να πεθάνουν…

Μέλισσα

Παράσιτο: Apocephalus borealis

Φονικά παράσιτα που ελέγχουν το μυαλό χτυπούν και τις μέλισσες, με την ανακάλυψη να είναι εντελώς πρόσφατη (2012) και να λαμβάνει χώρα στην Καλιφόρνια και την Ουάσιγκτον των ΗΠΑ. Ο ένοχος; Το παράσιτο Apocephalus borealis, μια μικρή μύγα δηλαδή που προσκολλάται στη μέλισσα και εγχύει τα αυγά της στην κοιλιά της μέλισσας. Όταν τα αυγά εκκολαφθούν, η μέλισσα αρχίζει να συμπεριφέρεται «τρελά», πετώντας συνεχώς σε κυκλική πορεία και σκοντάφτοντας όταν πάει να περπατήσει. Οι μολυσμένες μέλισσες θα εγκαταλείψουν προοδευτικά την αποικία κάποια νύχτα, θα πετάξουν σε κοντινή απόσταση και θα θάψουν το κεφάλι τους στο έδαφος. Μία εβδομάδα μετά, μια ντουζίνα παρασιτικές μύγες θα ξεπεταχτούν από το κουφάρι της μέλισσας…

Αγριομέλισσα

Παράσιτο: Conopidae larvae

Το παράσιτο κατοικεί σε Καναδά και Ευρώπη και προσβάλλει πολυάριθμα είδη εντόμων, κυρίως όμως τις αγριομέλισσες. Είναι τόσο κακό που όχι μόνο τρώει τη μέλισσα από τα μέσα προς τα έξω, αλλά τη βάζει να σκάψει και τον τάφο της πρώτα! Όλα αρχίζουν από τη μόλυνση: η μύγα conopid προσγειώνεται στην πλάτη της αγριομέλισσας και εγχύει ακαριαία τα αυγά της στο εσωτερικό της μέλισσας. Η κάμπια που θα ξεπεταχτεί θα αρχίσει να τρέφεται από τα εσωτερικά όργανα του εντόμου, κάνοντάς το να συμπεριφέρεται ολοένα και πιο ιδιόρρυθμα, όσο το εσωτερικό του εξαφανίζεται. Έπειτα από 10 μέρες κανιβαλισμού, η κάμπια αναγκάζει την αγριομέλισσα να κατέβει στο έδαφος, όπου και αποπειράται να θαφτεί στο χώμα! Όταν η διαδικασία ολοκληρωθεί, η κάμπια μετατρέπεται σε νύμφη στην ασφάλεια του εσωτερικού της νεκρής πλέον μέλισσας, εγκαταλείποντας τη ζοφερή της κρυψώνα όταν φτάσει στην ενηλικίωσή της…

Είδος κάμπιας

Παράσιτο: Ιός Baculovirus

Είδαμε ότι τα παράσιτα χρησιμοποιούν μια σειρά από φαύλους τρόπους για να ελέγξουν τους ξενιστές τους, τίποτα όμως δεν ομοιάζει σε φρίκη με τον Baculovirus, ο οποίος αναγκάζει τον ξενιστή του να αποσυντεθεί εντελώς σε ένα κολλώδες υγρό. Ακόμα και για παράσιτο, αυτό είναι μοχθηρό! Εδώ βέβαια δεν μιλάμε για παράσιτο με την κλασική έννοια, αλλά για ιό, που προσβάλλει ασπόνδυλα και κυρίως κάμπιες, καταλαμβάνοντας το κεφάλι τους και αναγκάζοντάς τες να σκαρφαλώσουν στις κορυφές των δέντρων. Εκεί η κάμπια περιμένει υπομονετικά μέχρι να ολοκληρώσει ο ιός το αποτρόπαιο έργο του: τη μετατροπή του ιστού της κάμπιας σε ιικό υλικό. Η μεταμόρφωση κάνει την κάμπια να λιώσει κυριολεκτικά εκεί που κάθεται, με τον υγροποιημένο ιό να κυλά κατόπιν σε φύλλα και κορμό, για να γίνει τροφή για ανέμελους μελλοντικούς ξενιστές…

Σκουλήκι του καλαμποκιού

Παράσιτο: Ιός Hz-2v

Στη «χαλαρή» (και, γιατί όχι, απολαυστική) πλευρά του ελέγχου του νου, ο ιός επηρεάζει το σκουλήκι με έναν ιδιαίτερο τρόπο: το κάνει να ζευγαρώνει ακατάπαυστα! Καθώς ο ιός είναι σεξουαλικώς μεταδιδόμενος, χρειάζεται ξενιστές που να ζευγαρώνουν αχαλίνωτα για να μπορεί να διαδίδεται ταχέως. Δεν αφήνει βέβαια τη φύση να βρει τον δρόμο της, αλλά ελέγχει επακριβώς τη διαδικασία, καταστρέφοντας τα κέντρα φερομόνης των θηλυκών και κάνοντάς τα να απελευθερώνουν ως και 7 φορές περισσότερες φερομόνες. Και βέβαια στον κόσμο των ζώων η φερομόνη σημαίνει σεξ! Η δράση του ιού κάνει το θηλυκό να αποζητά πάντα νέο ταίρι με το που τελειώνει κυριολεκτικά το ζευγάρωμα…

Πασχαλίτσα

Παράσιτο: Dinocampus coccinellae

Όπως ξέρουμε, το έντονο χρώμα στη φύση είναι αμυντικός μηχανισμός, με το ζώο που το φέρει να ενημερώνει τον θηρευτή του ότι είναι δηλητηριώδες (ή τουλάχιστον καθόλου νόστιμο!). Γι’ αυτό και το παράσιτο επιλέγει ακριβώς την πασχαλίτσα για ξενιστή των αυγών του. Η ενήλικη σφήκα Dinocampus coccinellae μπήγει λοιπόν το κεντρί της κάτω από την πασχαλίτσα, στην κοιλιά της, εναποθέτοντας στο εσωτερικό της ένα αυγό. Πέντε μέρες μετά, η κάμπια ξεπετάγεται και αρχίζει να απορροφά θρεπτικά συστατικά από το σώμα της πασχαλίτσας, η οποία στο στάδιο αυτό κινείται ακόμα. Η κάμπια θα ζήσει έτσι για περίπου έναν μήνα, όταν και θα κόψει τα νεύρα των ποδιών της πασχαλίτσας, καθιστώντας τη παράλυτη. Κατόπιν σκίζει την κοιλιά του εντόμου και βγαίνει έξω, σχηματίζοντας ένα κουκούλι μεταξύ των ποδιών της πασχαλίτσας. Δεν τη σκοτώνει βέβαια, καθώς χρειάζεται την προστασία της. Ελέγχει λοιπόν το μυαλό της (μέσω ενζύμου) με σκοπό να παραμένει μεν στη θέση του το έντομο, αλλά να κινείται ελαφρά, ίσα-ίσα για να ενημερώνει τους θηρευτές του ότι είναι ακόμα ζωντανό. Κάπου 6-9 μέρες μετά, η ενήλικη σφήκα απελευθερώνεται και εγκαταλείπει οριστικά την πασχαλίτσα, η οποία αν έχει καταφέρει να επιβιώσει στις 40 και πλέον μέρες της ομηρίας της, είναι ελεύθερη να πάρει τον δρόμο της…