Τέσσερις πίνακες πεταμένοι στο πάτωμα, σκόρπια γυαλιά παντού και τοίχοι που έχουν μείνει μόνο με τα καρφιά. Αυτή είναι η εικόνα που αντικρίσαμε από κοντά, μετά τον βανδαλισμό από τον βουλευτή της ΝΙΚΗΣ Νικόλαο Παπαδόπουλο των έργων τέχνης του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, τα οποία περιλαμβάνονται στην έκθεση «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου», η οποία παρουσιάζεται στην Εθνική Πινακοθήκη από τον Ιανουάριο έως και τον Σεπτέμβριο του 2025.
Μια εικόνα θλιβερή που μου έφερε στο μυαλό εκείνες τις αποτρόπαιες εικόνες με τους Ταλιμπάν που όταν ανέβηκαν στην εξουσία, κατέστρεψαν όλα τα αρχαιολογικά μνημεία της χώρας ή αγάλματα χιλιάδων χρόνων και Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Είμαστε μια δυτική δημοκρατία -ευτυχώς- όπου υπάρχει ελευθερία λόγου κι έκφρασης, ειδικά στην Τέχνη. Και η εικόνα ενός εκπροσώπου του ελληνικού Κοινοβουλίου να δρα με αυτό τον τον τρόπο δεν έχει θέση σε μια χώρα του δυτικού κόσμου.
Σήμερα Πέμπτη πρωί, η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Συραγώ Τσιάρα, υποδέχτηκε τους εκπροσώπους των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης σε ξενάγηση στην επίμαχη έκθεση η «Σαγήνη του Αλλόκοτου», την οποία υπογράφει η ίδια και ως επιμελήτρια.
Κατεβαίνοντας τα σκαλιά και μπροστά από τα κατεστραμμένα έργα, υπάρχει μια ανακοίνωση που αναφέρεται στο περιστατικό του βανδαλισμού: «Τη Δευτέρα 10 Μαρτίου 2025 και ώρα 11:35, η Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου δέχθηκε επίθεση από τον βουλευτή του κόμματος Νίκη, κ. Νίκο Παπαδόπουλο, ο οποίος, με τη συνδρομή ετέρου ατόμου, καθαίρεσε τα έργα τέχνης του Χριστόφορου Κατσαδιώτη με τίτλους: “Εικόνισμα 1”, “Εικόνισμα 16”, “Εικόνισμα 17” και “Ο Άγιος Χριστόφορος”. Τα έργα παρουσιάζονταν στην έκθεση με τίτλο “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου”, στο Μεσοπάτωμα, στο πλαίσιο του προγράμματος “Ενδιάμεσος Χώρος”». Οι ανωτέρω απέσπασαν βίαια τα έργα από τον τοίχο και τα πέταξαν στο δάπεδο, με συνέπεια τη θραύση τους. Η επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη, αποφάσισε να διατηρήσει τα έργα στη θέση τους, αφήνοντας ορατά τα ίχνη της βίας και του βανδαλισμού ως “Σύμπτωμα”».
Διαβάζοντας την τελευταία λέξη, το πρώτο που μου ήρθε στο μυαλό ήταν: «Σάμπως και αυτή η επίθεση στην ακραία της μορφή, δεν είναι σύμπτωμα των καιρών μας;». Μάλιστα, παρακάτω θα διαπιστώσετε ένα ακόμη -δυστυχώς- σύμπτωμα των καιρών μας: αυτό των fake news και της διαστρέβλωσης της αλήθειας, η οποία έχει τόσο «κακοποιηθεί» που όταν έρχεται στο φως, κανείς δεν θέλει να τη δει.
Τα τέσσερα έργα τέχνης του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, που καταστράφηκαν είναι τα: «Εικόνισμα 1ο», «Εικόνισμα 16ο», «Εικόνισμα 17ο», «Ο Άγιος Χριστόφορος». Εκτίθενται στο Μεσοπάτωμα (πλέον μόνο στο πάτωμα), στο πλαίσιο του προγράμματος «Ενδιάμεσος Χώρος», στην έκθεση με τίτλο «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου».
Στο βίντεο που μας έδειξε η κ. Συραγώ Τσιάρα, για πρώτη φορά είδαμε πώς έγινε ο βανδαλισμός στην Εθνική Πινακοθήκη όπου, όπως θα διαπιστώσετε κι εσείς, δεν είχε καμία σχέση η πραγματικότητα, όπως παρουσιάστηκε από τον βουλευτή της ΝΙΚΗΣ. Ο κ. Παπαδόπουλος και ένας ακόμη άνδρας «απέσπασαν βίαια από τον τοίχο τους πίνακες και τους πέταξαν στο δάπεδο, με συνέπεια τη θραύση τους». Επίσης, όπως μας εξήγησε κατηγορηματικά η κ. Τσιάρα (διαψεύδοντας τον ισχυρισμό του βουλευτή πως «ξεκρέμασε» τους πίνακες για να μην τους δούνε τα σχολεία που πηγαίνουν στην Πινακοθήκη), στη συγκεκριμένη έκθεση ΔΕΝ γίνονται ξεναγήσεις σχολείων, ούτε σχεδιάστηκαν εκπαιδευτικά προγράμματα και για λόγους χωροταξικούς.
Δείτε τη στιγμή που ο βουλευτής της ΝΙΚΗΣ βανδαλίζει τα έργα τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη
Η επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη, αποφάσισε να διατηρήσει ορατά τα ίχνη της βίας και του βανδαλισμού ως σύμπτωμα. Όπως μας ενημέρωσε, η Εθνική Πινακοθήκη παρουσιάζει παράλληλα με την έκθεση των 80 χαρακτικών του Goya, της σειράς Los Caprichos (αποτελούν μέρος της μόνιμης συλλογής της ΕΠΜΑΣ), ένα θεματικό αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη με τίτλο «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου».
Στην ομαδική έκθεση περιλαμβάνονται έργα δέκα καλλιτεχνών που από διαφορετικές αφετηρίες εναγκαλίζονται και εικονίζουν το αλλόκοτο, το υβριδικό και το γκροτέσκο. Η κ. Τσιάρα τόνισε τη σημασία των χαρακτικών του Goya και πώς αυτά αποτέλεσαν τομή για την εποχή τους και τον κατέταξαν ως τον πρώτο μοντέρνο καλλιτέχνη, καθώς και τη διάθεση του ίδιου να δείξει τη δική του, προσωπική στάση και την κριτική του ματιά απέναντι στα δεινά της τότε ισπανικής κοινωνίας.
Ο Goya, όπως μας ανέφερε, στηλιτεύει με σκληρό και αιχμηρό τρόπο μέσα από τα έργα του τη δεισιδαιμονία, τη διαφθορά και την άγνοια των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών, συμπεριλαμβανομένου και του κλήρου και των δικαστηρίων, ερχόμενος αντιμέτωπος με την Ιερά Εξέταση. Με τα συγκεκριμένα έργα, ο Goya, ήδη από το 1797-1800 που αρχίζει να τυπώνει αυτά τα χαρακτικά, αποκαλύπτει τα βαθύτερα ψυχικά τραύματα, τις αντιφάσεις, τις συγκρούσεις της εποχής, δημιουργεί αιχμηρά ψυχογραφήματα της κοινωνίας. Μέσα από αυτές τις μάσκες αναδεικνύει το υβριδικό στοιχείο και το γκροτέσκο.
Σε αυτό το σημείο, μας εξήγησε τι σημαίνει «υβριδικό», το ότι δηλαδή ο καλλιτέχνης ανακατεύει στοιχεία του ζωικού και του φυτικού βασιλείου με στοιχεία ανθρώπινων μορφών. Δημιουργεί μορφές άλλοτε αποκρουστικές και άλλοτε παράλογες ή αιχμηρές, που έχουν την πηγή έμπνευσής τους στην Comedia dell’ Arte και την παράδοση του καρναβαλιού.
Η διευθύντρια της Πινακοθήκης διευκρίνισε επίσης ότι με αφορμή αυτά τα έργα θέλησε να συνεχίσει την ιδέα του Ενδιάμεσου Χώρου με μια ομαδική έκθεση 10 σύγχρονων ελλήνων καλλιτεχνών. Στην ξενάγησή της μίλησε για κάθε καλλιτέχνη ξεχωριστά και για τα έργα που επέλεξε η ίδια ως επιμελήτρια να συμπεριληφθούν σε αυτήν. Η κ. Τσιάρα, μιλώντας για το έργο του Τάσου Μαντζαβίνου «Η δύναμίς μου εν ασθενεία τελειούται», έκανε απολύτως σαφές ότι κακώς παρουσιάζεται ως ένα από τα έργα στα οποία επιτέθηκαν, μέρος και αυτό των ανακριβειών που έχουν κυκλοφορήσει.
Είναι ένα έργο που αντλεί τα στοιχεία του από την ορθόδοξη παράδοση και την απόδοση των δρακοντοκτόνων αγίων και συγκεκριμένα του Αγίου Γεωργίου. Και σε αυτό το έργο γίνεται μια ερμηνεία από τον καλλιτέχνη προσωπικών εσωτερικών ψυχικών καταστάσεων και τραυματικών εμπειριών. «Οι καλλιτέχνες περισσότερα από 150 χρόνια δεν απεικονίζουν μόνο το ωραίο, ούτε αποκλειστικά ευχάριστες ψυχολογικές καταστάσεις. Μελετούν και το άσχημο, το τραγικό, τις σκοτεινές περιοχές του ανθρώπινου ψυχισμού» τόνισε. Η ίδια, ως ιστορικός τέχνης, τόνισε πως αυτή είναι η δύναμη της τέχνης, να αποκαλύπτει περιοχές που δεν φαίνονται εκ πρώτης όψεως και να κάνει έρευνα, υπογραμμίζοντας πως «η Τέχνη θέτει ερωτήματα, δεν δίνει απαντήσεις».
Οι καλλιτέχνες πολύ συχνά οικειοποιούνται κώδικες της προηγούμενης εποχής για να τους φέρουν στο σήμερα με νέο μήνυμα. Στη βάση αυτή, ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης, χρησιμοποιώντας αυτή την εικονογραφική παράδοση και τον τύπο του εικονίσματος, κάνει την οικειοποίηση -ο όρος στην τέχνη είναι «appropriation» και είναι ένα καλλιτεχνικό ρεύμα με μεγάλη, διεθνή διάδοση- της θρησκευτικής φόρμας για να δημιουργήσει αιχμηρά, ψυχικά πορτρέτα. «Δεν ζωγραφίζει την Παναγία και δεν κάνει λατρευτικές εικόνες. Είναι ένας καλλιτέχνης που μιλάει για σκοτεινές πλευρές του ψυχισμού μας, για το αλλόκοτο και το γκροτέσκο που είναι ένα κομμάτι όλων μας. Οι καλλιτέχνες με έναν τρόπο το φέρνουν μπροστά μας και δημιουργούν εικόνες που μπορούν να αποκαλύψουν όντως πτυχές του τέρατος που ίσως κρύβουμε όλοι μέσα μας» μας είπε.
Η κ. Τσιάρα μοιράστηκε και το εξής: Αφορμή για την έκθεση αυτή αποτέλεσε ένα έπιπλο που υπήρχε στο γραφείο της διευθύντριας. Πρόκειται για ένα ξύλινο ερμάριο γοτθικού ρυθμού, που αποτελεί πλέον έργο της έκθεσης, με διάκοσμο που περιλαμβάνει μοτίβα θρησκευτικά και γκροτέσκες φιγούρες. Ήδη από τον Μεσαίωνα είχε εμφανιστεί το γκροτέσκο στοιχείο. Επίσης, στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη το στοιχείο της παραμόρφωσης υπάρχει στην εκκλησιαστική τέχνη. Ο Άγιος Χριστόφορος αποδίδεται κυνόμορφος, κάτι που μπορεί να το δει κάποιος αν επισκεφτεί το Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο.
Η διευθύντρια της Πινακοθήκης θέλησε να βάλει τα πράγματα στη θέση τους, καταρρίπτοντας διάφορες ανακρίβειες των προηγούμενων ημερών για τον βανδαλισμό. Μας εξήγησε πως η Πινακοθήκη ακολούθησε όλες τις νόμιμες ενέργειες εναντίον του ανθρώπου που βανδάλισε τα έργα κι ενημέρωσε άμεσα την Αστυνομία, που ανέλαβε και τους χειρισμούς της υπόθεσης.
Εξήγησε ότι τα έργα του Κατσαδιώτη που βανδαλίστηκαν και βρίσκονται στο πάτωμα από την πρώτη στιγμή, χωρίς καν να τα έχουν μετακινήσει από τη θέση τους, δεν είναι αυτά που παρουσιάζονται στα Μέσα. Διέψευσε κατηγορηματικά τις φήμες περί μετακίνησης και αλλαγής των έργων και επέμεινε στη 16σέλιδη αναφορά που έστειλε, όταν έγινε η επερώτηση στη Βουλή στις 4/2/25. Kαι μάλιστα διάβασε στους δημοσιογράφους την τελευταία σελίδα από αυτήν την αναφορά, όπου κατέρριψε τον ισχυρισμό του βουλευτή της ΝΙΚΗΣ, ο οποίος είχε παρουσιάσει φωτογραφία ενός έργου που δεν υπάρχει στην έκθεση.
Η κ. Τσιάρα εξήγησε ότι ως «ιστορικός τέχνης μελετά και την ορθόδοξη εικονογραφία και δεν είχε ποτέ την πρόθεση να προσβάλει το θρησκευτικό συναίσθημα των πιστών, ούτε πρόκειται να το κάνει ποτέ», ενώ μας εξομολογήθηκε πως τόσο η ίδια, όσο και η ηγεσία του υπουργείου Πολιτισμού δέχονται τις τελευταίες ημέρες διάφορες απειλές κι «ευχές». «Θα σας κάψουμε και θα βάλουμε φωτιά στην Πινακοθήκη και θα πάτε στην κόλαση» είναι κάποιες από αυτές, που δεν λες ότι είναι και πολύ «χριστιανικό».
Επίσης, δόθηκαν διευκρινίσεις σχετικά με τη δυσμορφία και την παραμόρφωση στο έργο του Χριστόφορου Κατσαδιώτη: «Η σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία δεν αποτελεί λατρευτική εικόνα, αλλά εικαστική απόδοση που αντλεί μεν εικονογραφικούς κώδικες από τη θρησκευτική παράδοση και την εκκλησιαστική τέχνη, αλλά έχει ως στόχο να ανανεώσει το λεξιλόγιο, να καινοτομήσει εκφραστικά και να μορφοποιήσει το προσωπικό εικαστικό ιδίωμα του καλλιτέχνη.
Με όρους ιστορίας της τέχνης θα πρέπει, επίσης, να σημειώσουμε ότι: Τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή ζωγραφική δεν μπορούμε να τις ερμηνεύουμε ή να τις αξιολογούμε με βάση την αισθητική όπως αυτή καθιερώθηκε από την Αναγέννηση και μετά, με δεδομένο ότι στόχος δεν ήταν η απόδοση της ωραιότητας ή της ομορφιάς, όπως αυτή νοείται στην αρχαία τέχνη, αλλά ο εσωτερικός κόσμος της απεικονιζόμενης μορφής. Σκοπός του καλλιτέχνη δεν ήταν η απόδοση της εξωτερικής ομορφιάς και η θέλξη του βλέμματος διά της ωραιότητας των χαρακτηριστικών, αλλά η ιδεαλιστική και εκφραστική απόδοση των μορφών».
Κλείνοντας, θα ήθελα να κάνω ένα πιο προσωπικό σχόλιο. Αν κάτι με συναρπάζει στον χριστιανισμό ως θρησκεία, είναι η ελεύθερη βούληση που δίνει στον πιστό. Όσο περίεργο και αν ακούγεται σε κάποιον, ο χριστιανισμός έχει ένα αίσθημα δημοκρατίας, ελευθερίας και κυρίως συμπερίληψης. Άλλωστε, αυτό είναι και το μήνυμα του Χριστού: «Αγαπάτε αλλήλους». Δεν κάνω κατήχηση, αλλά μέσα μου είναι πολύ γερές οι θρησκευτικές βάσεις για να κλονιστούν από κάποια έργα τέχνης. Έχοντας δει τις προηγούμενες ημέρες μέρος της δουλειάς του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, κάποια από τα έργα του ένιωσα ότι με «έθιξαν» ως χριστιανή. Με θίγει όμως και όταν «εργαλειοποιείται» η θρησκεία ή συνδέεται με σκοταδιστικές πρακτικές και απόψεις. Και αντικρίζοντας τις εικόνες βανδαλισμού ή καταστροφής, όπως θέλετε το λέτε, ένιωσα θιγμένη και ως πολίτης μιας δημοκρατικής χώρας, ειδικά ξέροντας πως αυτό προκλήθηκε από έναν εκλεγμένο βουλευτή.
Η Τέχνη δεν λογοκρίνεται και δεν φιμώνεται και αυτό αφορά όλες τις πλευρές. Χρειάζεται μόνο να έχεις ανοιχτό μυαλό για να την αποδεχτείς και από εκεί και πέρα, κρατάς όσα σου δίνει ή πας παρακάτω.
Τα τέσσερα έργα του Χριστόφορου Κατσαδιώτη που εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη
