Την έκθεση «Ο Φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο» εγκαινιάζει αύριο η Βασίλισσα Σοφία της Ισπανίας στο Μουσείο Μπενάκη, της οδού Κουμπάρη. Μια έκθεση πρωτοποριακή γιατί σκιαγραφεί τον κύκλο ανθρώπων που υποστήριξαν τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο τις περίπου τέσσερις δεκαετίες που έζησε στο Τολέδο, αφότου έφυγε από τη γενέτειρά του, την Κρήτη, το 1567 και μετά την παραμονή του στην Ιταλία.
Ο «ιστός φιλίας» και ο πνευματικός περίγυρος του 16ου αιώνα που αναγνώρισε τη δημιουργία του Έλληνα στο Τολέδο δεν ήταν και ιδιαίτερα πυκνός, σύμφωνα με τους μελετητές του έργου του και επιμελητές της έκθεσης, ανέφερε ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς, Ρίτσαρντ Κέιγκαν και ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης, Νίκος Χατζηνικολάου.
Εκτός από την οικογένειά του, ο περίγυρος αυτός αποτελείται από πάτρωνες, πελάτες, παραγγελιοδότες και λόγιους, τους οποίους μάς «συστήνει» η έκθεση μέσα από σπάνια έγγραφα της εποχής που έχουν αποκαλυφθεί τις τελευταίες δεκαετίες και μέσα από λιγοστά πορτρέτα πελατών του διά χειρός Δομήνικου Θεοτοκόπουλου ή φιλοτεχνημένα από ζωγράφους της εποχής του.
Από τα «διαμάντια» της έκθεσης είναι σίγουρα η χειρόγραφη εξουσιοδότηση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου προς τον γιο του, Χόρχε Μανουέλ, να συντάξει τη διαθήκη του, έγγραφο που φέρει την «τρεμουλιαστή» υπογραφή του Θεοτοκόπουλου και δύο Ελλήνων του Τολέδο, του Διογένη Παραμονάρη και του Κωνσταντίνου Φωκά, με ημερομηνία 31 Μαρτίου 1614, λίγες μέρες πριν ο μεγάλος ζωγράφος πεθάνει.
Η έκθεση της Αθήνας όπως και αυτή του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης («Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος μεταξύ Βενετίας και Ρώμης»), που θα μεταφερθεί στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς από τις 21/11, συμμετέχουν στις εκδηλώσεις του εορτασμού του έτους Ελ Γκρέκο, το οποίο ξεκίνησε το 2014 από το ίδρυμα εορτασμού του έτους Γκρέκο της Ισπανίας (σ.σ. μεταξύ αυτών η μεγάλη έκθεση πινάκων του ζωγράφου στο Μουσείο Santa Κruz στο Τολέδο και η έκθεση «Ο Greco και η σύγχρονη ζωγραφική», η οποία ολοκληρώθηκε τον περασμένο μήνα στο Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης).
Το έτος Ελ Γκρέκο σηματοδοτεί τα 400 χρόνια από τον θάνατο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ενός «πετυχημένου περιθωριακού» όπως τιτλοφορεί το κείμενο του ο Νίκος Χατζηνικολάου στον εξαιρετικά τεκμηριωμένο κατάλογο που συνοδεύει την αθηναϊκή έκθεση, αναδεικνύοντας τις διαφορετικές απόψεις ερευνητών στην Ισπανία και αλλού, ως προς το ζήτημα της αφομοίωσης του Κρητικού «στην καλύτερη πατρίδα του» την Ισπανία. «Η υπερσυντηρητική ερμηνεία ενός μυστικιστή και κατεξοχήν εκφραστή της ισπανικότητας έχει σε μεγάλο βαθμό υποχωρήσει» αναφέρει ο καθηγητής Νίκος Χατζηνικολάου. Ο ίδιος παρουσιάζοντας σήμερα την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, παρατήρησε ότι ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, που πέθανε στο Τολέδο καταχρεωμένος, «ήταν ένας ορθολογιστής του 16ου αιώνα. Δεν έχουμε ούτε μια φράση του για θρησκευτικά θέματα. Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν το πώς να αποδώσει τις μορφές μέσα στον χώρο και όχι ο μυστικισμός». «”Ο Φιλικός Κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο” δεν είναι μια έκθεση εύκολη. Αποτελεί σίγουρα μια ατελή εισαγωγή, με μαρτυρίες, άνισες μεν αλλά χρήσιμες για το πορτρέτο εκείνων που στήριξαν τον Θεοτοκόπουλο στο Τολέδο» κατέληξε ο ίδιος. «Νομίζω ότι σε δέκα χρόνια μελέτης, η έρευνα έχει να δώσει πολλά ακόμα για το ζήτημα αυτό» πρόσθεσε ο καθηγητής Ρίτσαρντ Κέιγκαν.
Την έκθεση χαιρέτησε σήμερα η γενική γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λίνα Μενδώνη. Αναφερόμενη στις δυσκολίες, οικονομικές, γραφειοκρατικές κ.λπ. που πολλές φορές επανέλαβαν οι διοργανωτές για την πραγματοποίηση του έτους Ελ Γκρέκο στην Ελλάδα (οι εκδηλώσεις χρηματοδοτούνται με 1,4 εκατ. ευρώ από το ΕΣΠΑ, κρατικά κονδύλια και χορηγίες), υπογράμμισε ότι «παρά τις δυσκολίες μάθαμε πώς να πειθαρχούμε στις απαιτήσεις συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων, ιδίως σε μεγάλα καλλιτεχνικά γεγονότα».
Στο πλαίσιο τους αφιερώματος στο έτος Ελ Γκρέκο, θα ακολουθήσει τριήμερο διεθνές επιστημονικό συνέδριο στις 21-22-23 Νοεμβρίου στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη της Πειραιώς. Ο τίτλος του συνεδρίου είναι «El Greco, to Venice, to Rome, to Toledo» και θα συμμετάσχουν 22 επιστήμονες απ’ όλο τον κόσμο, ειδικοί στο έργο του Θεοτοκόπουλου.
