Υπάρχει μια μαντινάδα η οποία λέει πως: «Όποιος δεν ξέρει και του πουν, με μιας τον πιάνει ζάλη, πως στα Σφακιά τον πόλεμο, τον κάνουν πεντοζάλι». Υπερβολικό θα πει κάποιος. Σε καμία περίπτωση…
Αν και ένα από τα βασικά στοιχεία των μαντινάδων και των κρητικών μαντιναδολόγων, είναι πράγματι η υπερβολή, σε αυτή την περίπτωση, δεν υπάρχει το παραμικρό ίχνος. Το αντίθετο. Αυτό που θέλει να μεταδώσει η συγκεκριμένη μαντινάδα είναι, μέσα σε μερικές λέξεις, η πραγματική ιστορία που κρύβεται πίσω από τη δημιουργία ενός από τους πλέον λεβέντικους χορούς.
Το πεντοζάλι (και όχι πεντοζάλη, όπως λανθασμένα αναφέρεται πολλές φορές) είναι ο χορός της επανάστασης. Ο χορός της εξέγερσης. Άμεσα συνδεδεμένος με την ιστορία της Κρήτης και με τους αγώνες της να αποτινάξει τον τούρκικο ζυγό. Είναι συνδεδεμένος με έναν από τους μεγαλύτερους πολέμαρχους που έβγαλε αυτός ο τόπος. Κυρίως, όμως, στη δημιουργία του ήταν ένα συνθηματικό που έστελνε το μήνυμα της επανάστασης απ’ άκρο σε άκρο της λεβεντογέννας!
Τίποτα σε αυτόν τον χορό δεν είναι τυχαίο. Ούτε ο αριθμός των βημάτων (τα ζάλα, που λένε οι Κρήτες), ούτε τα μέτρα, ούτε καν τα γυρίσματα που κάνει ο λυράρης και ο λαουτιέρης. Όλα τα παραπάνω έχουν να κάνουν με συμβολισμούς.
Το 1768 η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας κήρυξε τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Με προφανή στόχο να διασπάσει τις δυνάμεις των Τούρκων και να δημιουργήσει πολλές (έστω και μικρές) εστίες πολέμου δημιουργεί τα «Ορλωφικά»! Έστειλε, δηλαδή, τους αδελφούς Ορλώφ επικεφαλής ρωσικής δύναμης που θα χτυπούσαν τους Οθωμανούς στη Πελοπόννησο.
Πρωταγωνιστές σε εκείνον τον ξεσηκωμό ήταν οι Μανιάτες αλλά και αρκετοί Σφακιανοί οι οποίοι έφυγαν από την Κρήτη προκειμένου να πολεμήσουν στο πλευρό των πατριωτών τους. Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό η φωτιά του πολέμου δεν άργησε να φτάσει και στα Σφακιά. Την ορεινή, άγρια και αφιλόξενη για κάθε είδους κατακτητή περιοχή της μεγαλονήσου.
Εκεί, δεσπόζουσα μορφή ήταν ο Ιωάννης Βλάχος. Ένας σπουδαίος άνθρωπος, πλούσιος και μορφωμένος που απολάμβανε τον σεβασμό των Κρητών οι οποίοι τον φώναζαν «Δάσκαλο». Σύντομα ο, γεννημένος το 1722 άνδρας πήρε το προσωνύμιο Δασκαλογιάννης και έμελλε να είναι αυτός που θα ξεσηκώσει τους Σφακιανούς κατά του Οθωμανικού ζυγού.
Ο Δασκαλογιάννης με τη βοήθεια ενός άλλου περιώνυμου πολεμιστή, του Γιωργακομάρκου, δημιούργησαν τον χειρότερο εφιάλτη των Τούρκων. Μια ειδική μονάδα, επίλεκτων πολεμιστών οι οποίοι ειδικεύονταν στον ανταρτοπόλεμο και δη στις νυχτερινές επιδρομές. Οι Τούρκοι τους είχαν ονομάσει «Σεϊτάν τακίμι», δηλαδή «Σώμα Δαιμόνων»!
Τον Απρίλιο του 1770 ξεσπά η Κρητική επανάσταση με μπροστάρη τον «Δάσκαλο τον Γιάννη». Στην αρχή οι νίκες είναι πολλές και οι Οθωμανοί πληρώνουν ακριβό τίμημα. Ο πασάς των Χανίων, ωστόσο, συγκέντρωσε δύναμη 15.000 αντρών και σταδιακά λύγισε την αντίσταση των Κρητικών. Το τέλος της επανάστασης ήρθε με το φρικτό τέλος του Δασκαλογιάννη, στις 17 Ιουνίου του 1771, και αφού νωρίτερα, οι Οθωμανοί μπήκαν μετά από χρόνια στα Σφακιά.
Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της επανάστασης, ο Δασκαλογιάννης συγκέντρωσε όπλα και εφόδια και παράλληλα φρόντισε, ώστε, σημαντικές -από θέμα στρατηγικής- περιοχές και σημεία του ορεινού όγκου των Χανιών να οχυρωθούν. Επιπλέον, όμως, είχε να κάμψει τις αντιρρήσεις επιφανών Σφακιανών οι οποίοι θεωρούσαν πως δεν μπορούν να μπουν σε μια ευθεία αντιπαράθεση με τους Οθωμανούς.
Την ίδια στιγμή, έπρεπε να στείλει το μήνυμα της επικείμενης επανάστασης στα πέρατα της Κρήτης αλλά αυτό σίγουρα δεν ήταν εύκολο καθώς ναι μεν οι Σφακιανοί είχαν μια σχετική ευχέρεια κινήσεων αλλά δεν ίσχυε το ίδιο και για την υπόλοιπη Κρήτη και ιδιαίτερα στις πεδινές περιοχές της.
Μια από τις πολλές ιδέες που είχε ο Δασκαλογιάννης προκειμένου να «σπάσει» αυτό το «τοίχος» απομόνωσης που είχαν φτιάξει οι Οθωμανοί ήταν να χρησιμοποιήσει κάτι που οι Κρητικοί, ουδέποτε εγκατέλειψαν, ακόμα και στα πιο δύσκολα και σκοτεινά χρόνια που βίωσε η Κρήσσα γη. Τον χορό και το τραγούδι.
Έστειλε, λοιπόν, ένα μήνυμα σε έναν από τους πιο γνωστούς και βιρτουόζους βιολιτζήδες που υπήρχαν τότε στο νησί ο οποίος ήταν ικανός να μεταφέρει και να διαχύσει το μήνυμα της επερχόμενης επανάστασης. Από εκείνη την επικοινωνία μεταξύ των δυο ανδρών γεννήθηκε αυτό που σήμερα ξέρουμε σαν πεντοζάλι. Η δημιουργία του, ωστόσο, μόνο εύκολη δεν ήταν. Η «γέννηση» του ήταν προϊόν της ανάγκης και ήταν γεμάτη μυστικά και κρυφά μηνύματα…
Στα μέσα του 1769, ο Δασκαλογιάννης στέλνει μια επιστολή στον βιολάτορα της εποχής Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιώρο από το Γαλουβά Λουσακίων Κισσάμου με την οποία του ζητά να ετοιμάσει έναν… νέο χορό και να πάει να τον συναντήσει, ώστε να τον χορέψουν όλοι μαζί.
Κατά την παράδοση -όπως την κατέγραψε ο μουσικός Κωστής Παπαδάκης ή Ναύτης και την επιβεβαιώνει ο Ιωάννης Τσουχλαράκης στο βιβλίο του «Οι χοροί της Κρήτης και αλλού»- εκείνη η επιστολή του Δασκαλογιάννη μόνο αθώα δεν ήταν. Σε αυτήν, ο ήρωας της Κρητικής Επανάστασης ζητά από τον δημιουργό το τραγούδι να διακρίνεται από το πέμπτο του ζάλο (βήμα, δηλαδή) και να αναφέρεται στους… δώδεκα «κουμπάρους».
Φυσικά και σε εκείνη την επιστολή τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται. Κεκαλυμμένα ο Δασκαλογιάννης αποκαλύπτει την προετοιμασία της επανάστασης. Το πέμπτο ζάλο είναι η πέμπτη στη σειρά προσπάθεια των Κρητών να αποτινάξουν τον Τούρκικο ζυγό. Οι «δώδεκα κουμπάροι», είναι οι δώδεκα οπλαρχηγοί που θα ηγούντο της επανάστασης!
Έτσι, ο Κιώρος παίρνει έναν αρχέγονο ρυθμό, τον πυρρίχιο, τον φέρνει στα μέτρα της δικής του εποχής και δημιουργεί το πεντοζάλι. Η ερμηνεία πως το ονόμασε έτσι επειδή έχει πέντε ζάλα είναι απλά το προκάλυμμα. Πέρα από τους συμβολισμούς που έβαλε ο ίδιος ο Δασκαλογιάννης, ο Κιώρος βάζει τα δέκα βήματα σε ανάμνηση της ημέρας κατά την οποία οι Σφακιανοί έλαβαν την απόφαση της Επανάστασης. Της 10ης Οκτωβρίου (του 10ου μήνα, δηλαδή) του 1769. Επιπλέον, φτιάχνει έτσι τη μουσική ώστε να απαρτίζεται από δώδεκα παρτές (μουσικές φράσεις ή αν προτιμάτε γυρίσματα ή σκοπούς όπως τις λένε στην επαρχία του Κίσσαμου), προς τιμήν των δώδεκα ηγετών του ξεσηκωμού!
Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως ακόμα και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, στις επαρχίες Σελίνου και Κισάμου, όταν χόρευαν πεντοζάλι, στο άκουσμα κάθε σκοπού της μουσικής φώναζαν το όνομα του καπετάνιου στον οποίο αντιστοιχούσε ο σκοπός!
Σε ότι αφορά τον Δασκαλογιάννη, λίγα χρόνια μετά το μαρτυρικό τέλος του και συγκεκριμένα το 1786, έγινε ο ήρωας ενός παραδοσιακού κρητικού τραγουδιού που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ως ένα σύγχρονο ομηρικό έπος. Ένας αγράμματος τυροκόμος από τα Σφακιά, ο μπαρμπα-Παντζελιός διηγήθηκε την ιστορία του κρητικού οπλαρχηγού σε 1.034 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους.
«Θε μου και δώσ’ μου φώτιση, καρδιά σαν το καζάνι, να κάτσω να συλλογιστώ τον Δάσκαλο τον Γιάννη» αναφέρει αρχικά το τραγούδι το οποίο μελοποιήθηκε αποσπασματικά το 1978 από τον παπα-Αγγελο Ψυλλάκη, εφημέριο από τα Σφακιά και εκτελεστή ριζίτικων τραγουδιών και ενέπνευσε πολλούς δημιουργούς όπως ο Γιάννης Μαρκόπουλος αλλά και τον κρητικό μουσικό Αντώνη Μαρτσάκη ο οποίος το συμπεριέλαβε στον τελευταίο του δίσκο.
