Ο αρχιτέκτονας που μεταμόρφωσε την Αθήνα, Ερνέστος Τσίλλερ

Η νεοσύστατη πρωτεύουσα του ελληνικού βασιλείου ήταν το 1834, από οικιστικής άποψης, ένα μεγάλο χωριό και μάλιστα ένα ρημαγμένο χωριό. Επί βασιλείας Όθωνα επιστρατεύτηκαν λοιπόν μια σειρά από ευρωπαίους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους για να δώσουν χρώμα και οικοδομική σφραγίδα στην Αθήνα, αναγεννώντας την πόλη από τις στάχτες της. Παρά το γεγονός ότι η οικιστική αναδόμηση της πρωτεύουσας πήρε χαρακτήρα ευρωπαϊκής υπόθεσης, η πραγματική μεταμόρφωσή της θα αργούσε πολύ κι αν δεν ήταν ο Τσίλλερ, θα την περιμέναμε ενδεχομένως ακόμα! Γιατί αυτός ήταν ο Νο 1 αρχιτέκτονας που έδωσε στην Αθήνα, την πόλη που αγάπησε και επέλεξε να περάσει τη ζωή του, τον ευρωπαϊκό της αέρα και την αύρα μεγαλοπρέπειας που τόσο της έλειπε. Ο γερμανός αρχιτέκτονας, ζωγράφος, ερευνητής και λάτρης της αρχαιότητας μπόλιασε ιδανικά ευρωπαϊκά αρχιτεκτονικά κινήματα, όπως ο νεοκλασικισμός, βορειοευρωπαϊκά στοιχεία και αναγεννησιακές πινελιές με την απαραίτητη ελληνική εντοπιότητα, αντλώντας μοτίβα από την κλασική αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Αντί να κοπιάρει άκριτα τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς που δέσποζαν στην εποχή του, έβαλε σκοπό να τους μεταφράσει στα ελληνικά, χαρίζοντας στην Αθήνα αρχικά και κατόπιν σε πολλές πόλεις της Ελλάδας οικοδομικά διαμάντια που στέκουν μεγαλόπρεπα μέχρι και σήμερα (Εθνικό Θέατρο, Χημείο Αθηνών και πολλά ακόμα). Θέατρα, εκκλησίες, μέγαρα, με όλα ασχολήθηκε αφήνοντας τη χαρακτηριστική του σφραγίδα, αν και το οικοδόμημα που θα έλαμπε με την ιδιαίτερη τεχνοτροπία του δεν θα ήταν άλλο από το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο, το ανάκτορο τότε του διαδόχου Κωνσταντίνου! Η δημιουργική σκέψη του μεγάλου καλλιτέχνη συνδυάστηκε με την αισθητική της εποχής του βασιλιά Γεωργίου Α’ γεννώντας αρχιτεκτονικά στολίδια που έδωσαν τελικά την πολυπόθητη ευρωπαϊκή αύρα στην ελληνική πρωτεύουσα. Ο Τσίλλερ ευτύχησε να χτίσει σε έναν τόπο γεμάτο από κλασικές αναμνήσεις που τόσο γοήτευαν τους Γερμανούς της περιόδου, εκμεταλλευόμενος τον αττικό ήλιο και σεβόμενος το μέγεθος της τότε Αθήνας, επιβάλλοντας διαφορετικές κλίμακες και αναλογίες σε ήδη καθιερωμένους ρυθμούς. Ο Τσίλλερ προσαρμόστηκε στην ελληνική συνθήκη αφήνοντας σπουδαία κληρονομιά στην εγχώρια αρχιτεκτονική, επηρεαζόμενος από την πλούσια κλασική μας παρακαταθήκη και επηρεάζοντας με τη σειρά του τους επιγόνους του. Όσο για την προσωπική συμβολή του, συνίσταται στον συνδυασμό ελληνικών δομικών και διακοσμητικών στοιχείων με την αναγεννησιακή και βορειοευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, ώστε να εξυπηρετηθούν οι ιδεολογικές ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας. Ο Τσίλλερ χάρισε στην ταπεινή Αθήνα έργα ανάλογης ποιότητας με εκείνα που χτίζονταν στη Βιέννη και την υπόλοιπη Ευρώπη, κάνοντάς τη την ιδιαίτερη πατρίδα του και παίρνοντας τελικά την ελληνική υπηκοότητα…

Πρώτα χρόνια

Ο Ερνστ Μόριτζ Θίοντορ Τσίλλερ γεννιέται στις 22 Ιουνίου 1837 σε μια πολίχνη της Σαξονίας ως ένα από τα παιδιά ενός εργολάβου κατασκευαστή της περιοχής. Ο μηχανικός πατέρας έπαιρνε από μικρά τα παιδιά του στην οικοδομή και το απόγευμα παρέδιδε στο σπίτι ιδιωτικά μαθήματα στον κλάδο του, καθώς ήταν αποφασισμένος οι γιοι του να μπουν στην επιχείρηση. Κι έτσι πριν καλά-καλά καταλάβουν τον εαυτό τους, τα παιδιά του Τσίλλερ ήταν ξεφτέρια στη μηχανική και όλα τους βρήκαν τη θέση τους στην πατρική εταιρία. Ο Ερνστ που τα έπαιρνε τα γράμματα φοιτά το 1855 στην αρχιτεκτονική σχολή του Πολυτεχνείου της Δρέσδης, απ’ όπου παίρνει το πτυχίο του το 1858. Ήταν στη διάρκεια των σπουδών του που οι ευτυχείς περιστάσεις θα τον φέρουν μαθητευόμενο στη Βιέννη στο γραφείο του λαμπρού δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν (1858-1859). Η γνωριμία μαζί του θα καθορίσει την καριέρα του αλλά και τη μοίρα της ελληνικής αρχιτεκτονικής! Επιστρέφοντας στη Δρέσδη μετά την πρακτική στο γραφείο του Χάνσεν, είναι πανέτοιμος να αναλάβει μεγάλα κατασκευαστικά έργα, με τις προτάσεις του να κερδίζουν διεθνείς ευρωπαϊκούς διαγωνισμούς, όπως της ρωσικής κυβέρνησης για την ανοικοδόμηση της Τιφλίδας, αν και δεν θα ολοκλήρωνε ποτέ καμιά μελέτη του. Κι αυτό γιατί δύο χρόνια αργότερα ο Χάνσεν αναλαμβάνει την κατασκευή της Ακαδημίας Αθηνών και καλεί τον φέρελπι Τσίλλερ να επιβλέψει την ανέγερσή της!

Ο Τσίλλερ στην Αθήνα

Ο Τσίλλερ καταφτάνει στην Αθήνα το 1861, σε ηλικία μόλις 24 ετών, ως εκπρόσωπος του Χάνσεν και ρίχνεται με τα μούτρα στη δουλειά: την ανέγερση της Σιναίας Ακαδημίας, του πρώτου μεγάλου δημόσιου έργου των Αθηνών χτισμένου αποκλειστικά από πεντελικό μάρμαρο (το οικοδόμημα ολοκληρώθηκε τελικά το 1890). Την ίδια στιγμή, με ζήλο και θέρμη οργώνει την Ελλάδα για να γνωρίσει τους αρχαιολογικούς της θησαυρούς, μαγεμένος καθώς ήταν με την κλασική αρχαιότητα. Ο Τσίλλερ ανακαλύπτει τις ελληνικές αρχαιότητες, κάνοντας δικές του ανασκαφές και αποτυπώνοντας το Θέατρο του Διονύσου στη νότια πλευρά της Ακρόπολης. Μελέτησε επιπρόσθετα την αρχιτεκτονική δομή του Παρθενώνα (ανακαλύπτοντας μάλιστα την ηθελημένη καμπυλότητα στην κατασκευή του), σχεδίασε τα λείψανα των αετωμάτων και είναι μεταξύ των πρώτων που κατέγραψε την πολυχρωμία στα αγάλματα και τα αρχιτεκτονικά μέλη του Θησείου, του Ερεχθείου, του Ναού της Αφαίας στην Αίγινα κ.ά. Όλα αυτά τα μετέφερε ως διακοσμητικά στοιχεία στις κατοικίες του, εξελληνίζοντας την αρχιτεκτονική κληρονομιά του και διαμορφώνοντας ένα πλουραλιστικό ύφος, ενταγμένο πάντα στο πλαίσιο του κλασικισμού. Ταυτοχρόνως, εντάσσεται γρήγορα στην αθηναϊκή κοινωνία και αποφασίζει να εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα: παντρεύεται Ελληνίδα, την πιανίστρια Σοφία Ντόντου, αποκτά παιδιά και μπλέκεται ενεργά με τον δημόσιο βίο της χώρας μας, ερχόμενος για πρώτη φορά σε επαφή με την ελληνική νοοτροπία και τα κακώς κείμενά της. Μοναδικό διάλειμμα στην αδιάλειπτη παραμονή του στην Ελλάδα θα είναι η περίοδος μετά την έξωση του Όθωνα, όταν τα έργα στην Ακαδημία διακόπτονται και ο Τσίλλερ αναγκάζεται να καταφύγει στην Ιταλία και να περάσει κάποια χρόνια στη Βιέννη. Το 1868 επανέρχεται στην Ελλάδα με σκοπό να ιδιωτεύσει και το 1872 διορίζεται καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών, τον πρόδρομο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Οι παραγγελίες πέφτουν βροχή η μία μετά την άλλη και σύντομα ο Τσίλλερ θα είναι ένας καθιερωμένος αρχιτέκτονας, απολαμβάνοντας καθολική αναγνώριση. Η βασιλική εύνοια δεν θα αργήσει και δικαίως, καθώς ο Τσίλλερ ήταν ο μεγαλύτερος αρχιτέκτονας της Αθήνας. Ο βασιλιάς του αναθέτει τη μελέτη και ανέγερση των θερινών ανακτόρων στο Τατόι, στους Πεταλιούς και αργότερα του ανακτόρου του διαδόχου του θρόνου, προσελκύοντας έτσι όλη τη μεγαλοαστική τάξη, που στοιβαζόταν πια στο γραφείο του για να τους χτίσει τα μέγαρα και τις εξοχικές τους κατοικίες! Ο Τσίλλερ φιγουράρει πια ως «ποιητής της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής», καθώς έχει βάλει σκοπό να συνδέσει την αρχιτεκτονική κληρονομιά τεσσάρων χωρών: της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Γερμανίας, της πατρίδας του δασκάλου του, της Δανίας, του τόπου δράσης του δασκάλου του, της Αυστρίας, και της Ελλάδας φυσικά, της δεύτερης δικής του πατρίδας…

Έργο και προσωπικότητα

Στα πρώτα έργα του Τσίλλερ συγκαταλέγονται το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών (γκρεμίστηκε το 1940), το Βασιλικό Θέατρο (Εθνικό σήμερα), το Θέατρο Πατρών και το Θέατρο Ζακύνθου (καταστράφηκε στον σεισμό). Κατόπιν ανέλαβε την ανέγερση του σημερινού Προεδρικού Μεγάρου, γεγονός που του εξασφάλισε πλήθος αναθέσεων για το χτίσιμο ιδιωτικών μεγάρων, όπως το Ιλίου Μέλαθρον για λογαριασμό του Ερρίκου Σλήμαν (σημερινό Νομισματικό Μουσείο), τα Μέγαρα Μελά, Σταθάτου, Δεληγιώργη (πρώην Ταινιοθήκη), Καλλιγά, Ψύχα, Πεσμαζόγλου, οι επαύλεις των Θων και Συγγρού και πολλά πολλά ακόμη… Στα έργα του περιλαμβάνονται το Γερμανικό και Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, τα ξενοδοχεία «Μπάγκειον» και «Αλέξανδρος» στην Ομόνοια, εκκλησίες σε Μαρκόπουλο, Αίγιο, Βέλο Κορινθίας, Βίλια Αττικής, ο Άγιος Αθανάσιος Πύργου, ο Ναός της Φανερωμένης στο Αίγιο, ο Άγιος Λουκάς Πατησίων, η Αγία Τριάδα της Οδού Πειραιώς, αλλά και κατοικίες στην Κηφισιά, αγορές και σχολεία σε πολλές πόλεις της Ελλάδας. Στον Πειραιά έφτιαξε μάλιστα ολόκληρη γειτονιά με νεοκλασικά, την οποία ονόμασε «Συνοικία των Επαύλεων», αν και θα έμενε τελικά γνωστή ως «Συνοικία Τσίλλερ»! Ο Τσίλερ αποπεράτωσε και πολλά δημόσια έργα, όπως το Μουσείο της Ολυμπίας, το Χημείο, το Κεντρικό Ταχυδρομείο, η Αγορά του Πύργου, το Δημαρχείο της Ερμούπολης, το Γενικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης και το θέατρο «Απόλλων» στην Πάτρα. Πέρα από τα έργα που «σήκωσε» ο Τσίλλερ στην Ελλάδα, επέβλεψε προσωπικά και την εκτέλεση των έργων του Χάνσεν στο Ζάππειο, την Εθνική Βιβλιοθήκη και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ενώ έκανε και πολλές προτάσεις για τη δημιουργία ενός πάρκου αναψυχής στον Λυκαβηττό (η δενδροφύτευσή του οφείλεται εξάλλου στον ίδιο). Τα περίπου 500 έργα που άφησε κληρονομιά στην Ελλάδα σφράγισαν τον ελληνικό ορίζοντα (μέχρι και σήμερα μάλιστα δεν έχει καταλογογραφηθεί το σύνολο του έργου του!), αν και πάμπολλα κατεδαφίστηκαν στα χρόνια της μεγάλης αντιπαροχής της δεκαετίας του 1960 και σώζονται πια μόνο σε πίνακες του Τσαρούχη. Πέρα από οραματιστής αρχιτέκτονας και σχεδιαστής, ο Τσίλλερ υπήρξε και σπουδαίος μηχανικός και κατασκευαστής, όντας ο πρώτος που εφάρμοσε τη σιδηροδοκό και τα σιδερένια υποστυλώματα στην οικοδομή. Ασχολήθηκε επίσης εντατικά και μεθοδικά με την αντισεισμικότητα των κτιρίων και χρησιμοποίησε τεχνητό εξαερισμό και κεντρική θέρμανση, αλλά και ρολά στα παράθυρα, νεωτερισμούς που αυτός εισήγαγε στην ελληνική αρχιτεκτονική. Με την εξέχουσα δουλειά του, η Αθήνα του 19ου αιώνα μεταμορφώθηκε από χωριό σε ευρωπαϊκή πόλη, προσδίδοντάς της τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική ταυτότητα και αισθητική που τόσο χρειαζόταν η πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους, σε απευθείας πάντα σύνδεση με το ένδοξο αρχαίο παρελθόν της. Αντικατέστησε τα παντζούρια με ρολά στα μαγαζιά της Αθήνας και κόσμησε τα κτίριά του με κιγκλιδώματα από χυτοσίδηρο και σχέδια εμπνευσμένα από τη μυθολογία, κρατώντας την αυστηρή δομή της κλασικής αρχιτεκτονικής, την οποία απλοποίησε ωστόσο για τις ανάγκες της σύγχρονης εποχής. Ποιο ήταν το τέλος αυτού του σπουδαίου ξένου που πολιτογραφήθηκε Έλληνας και μετείχε σε πάμπολλες δραστηριότητες του τόπου μας, από αρχαιολογικές ανασκαφές και διδασκαλικό έργο στο Πολυτεχνείο μέχρι και διεύθυνση δημόσιων έργων; Του ανθρώπου που τόσο ανεξίτηλα άφησε τη σφραγίδα του στην αρχιτεκτονική της εποχής του; Πέθανε πάμφτωχος, καθώς απολύθηκε από το Πολυτεχνείο το 1883 γιατί αρνήθηκε να συγκαλύψει τις τόσες οικονομικές ατασθαλίες κατά την ανέγερση του Ζαππείου! Ο διεθνούς κύρους αρχιτέκτονας που απέκτησε την ελληνική υπηκοότητα και αποτέλεσε για τη νεοελληνική αρχιτεκτονική ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο καταβλήθηκε τελικά από την ελληνική νοοτροπία. Άφησε την τελευταία του πνοή στην πόλη που ερωτεύτηκε, την Αθήνα, στις 12 Νοεμβρίου 1923… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr