Τα ίχνη μικρών κάστρων εντοπίστηκαν κατά καιρούς στην Καστοριά, αν και η πλειοψηφία τους παραμένει άγνωστη στο ευρύ κοινό. Οι έρευνες που πραγματοποιήθηκαν σε αυτά είναι υποτυπώδεις και συνεχίζουν να χάνονται από τη βλάστηση και άλλες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις.
Η χρονολόγησή τους καθίσταται αρκετά δύσκολη, μιάς και δεν σώζονται πολλά ίχνη, αλλά σίγουρό είναι ότι επεκτείνεται από τα χρόνια του αρχαίου Μακεδονικού Κράτους των Ορεστών έως το τέλος της Βυζαντινής Εποχής.
Φυσικά, δεν μιλάμε για μεγάλα κάστρα, αλλά για προμαχώνες και καταφύγια, όπου κατεύφευγαν οι ντόπιοι σε περίοδο επιδρομών. Όλα είναι κτισμένα σε δυσπρόσιτες θέσεις που ελέγχουν τα περάσματα στο περίκλειστο από βουνά οροπέδιο της Καστοριάς.
Κάστρο Λογγά
Το καλύτερα διατηρημένο κάστρο της περιοχής αναμφισβήτητα αποτελεί αυτό του Λογγά, που βρίσκεται στην κορυφή ενός μικρού λόφου, σε κοντινή απόσταση ανατολικά του Σιδηροχωρίου. Η πρόσβαση σε αυτό είναι αρκετά δύσκολη και πραγματοποιείται μόνο μέσω ενός περάσματος στη βόρεια πλευρά του κάστρου, γεγονός που το καθιστούσε ένα απροσπέλαστο και σημαντικό οχύρωμα.
Καταστράφηκε τον 7ο αι. από τις επιδρομές των Σλάβων και εγκαταλείφθηκε έως τον 10ο αι., οπότε ανοικοδομήθηκε πάλι, μάλλον από τους Βουλγάρους. Τελικώς, καταστράφηκε το 1017 από τον Βασίλειο Β’.
Άποψη των οχυρώσεων στην κορυφή του λόφου
Κάστρο Κωσταραζίου
Το ΝΑ άκρο της περιοχής διαρέει ο ποταμός Αλιάκμονας, δημιουργώντας μια κοιλάδα, που αποτελούσε τη βασική δίοδο από την Ελιμειώτιδα και το υπόλοιπο Μακεδονικό Κράτος. Από εδώ διερχόταν ακόμη, βασικοί δρόμοι της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής Αυτοκρατοριάς που συνέδεαν τη Θεσσαλονίκη με την Αυλώνα και το Δυρράχιο με την Λάρισα και τον Αλμυρό. Έτσι αναπτύχθηκαν μια σειρά από κάστρα και οχυρώματα, διάφορης χρονολόγησης, που επόπτευαν το πέρασμα. Αναμεσά τους εντάσσεται αυτό που βρίσκεται στη θέση Ψέλια ή Παλιόκαστρο, ΒΑ του Κωσταραζίου.
Η ίδρυσή του τοποθετείται στο τέλος της Ρωμαϊκής Εποχής, στις αρχές του 4ο αι., και η ύπαρξή του συνεχίζεται σύμφωνα με τα ευρήματα, τουλάχιστον έως τον 6ο , όμως πιθανόν και μέχρι τα μεσοβυζαντινά χρόνια.
Κάστρο Μπόζιγκραντ
Εεντοπίζεται σε έναν μικρό αλλά οχυρό λόφο, νότια του χωριού Ποντσάρα, 500 περίπου μέτρα από τα σύνορα της Ελλάδας με την Αλβανία, σε αλβανικό έδαφος σήμερα. Το κάστρο πιθανολογείται ότι κατασκευάστηκε στα όψιμα ρωμαϊκά χρόνια, διατηρήθηκε επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ελέγχοντας ένα σημαντικότατο πέρασμα, και εγκαταλείφθηκε περί τον 14ο αιώνα.
Ο λόφος έξω από την Ποντσάρα, που βρίσκεται το κάστρο του Μπόζιγκραντ
Κάστρα Κορεστείων
Ο παραπόταμος του Αλιάκμονα, Λαδοπόταμος, διαρρέει μια στενή κοιλάδα με βόρειο προσανατολισμό, όπου αναπτύχθηκε στην Τουρκοκρατία ένα σύνολο οικισμών, γνωστά ως Κορέστεια. Η κοιλάδα αποτελούσε από την Αρχαιότητα σημαντικό πέρασμα που συνέδεε τις πόλεις της Ορεστίδας με την Πελαγονία, την περιοχή των λιμνών των Πρεσπών και της Οχρίδας, ακόμη και με γειτονικούς λαούς όπως οι Δάρδανοι και οι Ιλλύριοι. Την Βυζαντινή Εποχή αποτελούσε κύρια δίοδο των επιδρομέων, που κινούνταν προς την Καστοριά. Έτσι, απέκτησε σημαίνοντα ρόλο η φύλαξή αυτής της διάβασης, που θα λέγαμε ότι αποτελούσε το πέρασμα στην περιοχή από βορρά.
Τα βυζαντινά ίχνη στο Βατοχώρι με θέα την στενή κοιλάδα του Λαδοποτάμου
Κάστρο Νεστορίου
Η μυθολογία θέλει ως ιδρυτή του Νεστορίου τον γιό του Αγαμέμνονα και αδερφό του Ορέστη, Νεστόριο. Ο Νεστόριος ίδρυσε την πόλη, όπως ο αδερφός του το Άργος Ορεστικό. Ο κόκκινος βράχος του κάστρου, που ονομάζεται «βράχος του Πήγασου», σύμφωνα πάντα με τη μυθολογία, κοκκίνισε από το αίμα του φτερωτού αλόγου, που προσέκρουσε εδώ. Για το κάστρο του Νεστορίου πιστεύεται ότι απλά πρόκειται για μια φυσική ακρόπολη, που πήρε συμβατικά το όνομα Κάστρο.
Ο κωνικός λόφος του Κάστρου στο Νεστόριο
Το σύνολο των οχυρώσεων της περιοχής
