Οι προλήψεις είναι μια πανάρχαια ανθρώπινη αντίληψη. Μέσα στο πέρασμα του χρόνου έφτασε σήμερα στην εποχή μας γεμάτη από παράδοξες συνήθειες, όπως το να λέμε «χτύπα ξύλο», να αποφεύγουμε τις μαύρες γάτες ή να φοράμε τα «τυχερά» μας ρούχα.

Ακόμα κι αν γνωρίζουμε και αντιλαμβανόμαστε πως είναι αβάσιμες, γιατί συνεχίζουμε να υιοθετούμε τέτοιες συμπεριφορές;

Η ανθρώπινη σχέση με την αιτία και το αποτέλεσμα

Από πολύ μικρή ηλικία, οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τη σύνδεση μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος. Για παράδειγμα, τα βρέφη μαθαίνουν ότι κουνώντας τα πόδια τους, κουνιέται το λίκνο ή ότι κουνώντας μια κουδουνίστρα παράγεται ήχος.

Όπως επισημαίνουν ειδικοί της ψυχολογίας από το πανεπιστήμιο του Όκλαντ, που υπογράφουν και το σχετικό άρθρο στο Conversation, αυτή η ικανότητα εξελίσσεται με την ηλικία και μας βοηθά να κατανοούμε τον κόσμο, να κάνουμε σχέδια και να προβλέπουμε συνέπειες.

Όμως, αυτή η φυσική μας τάση να αναζητούμε σχέσεις αιτίας-αποτελέσματος μπορεί να μας οδηγήσει σε εσφαλμένες συνδέσεις. Όταν μια ενέργεια μας φαίνεται ότι οδηγεί σε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα – έστω και αν αυτό είναι τυχαίο – μπορεί να αναπτύξουμε μια προληπτική συμπεριφορά.

Για παράδειγμα, αν φοράμε «τυχερές» κάλτσες και η αγαπημένη μας ομάδα κερδίσει, είναι εύκολο να θεωρήσουμε ότι οι κάλτσες μας συνέβαλαν στη νίκη.

Πώς αναπτύσσονται οι προλήψεις

Έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι συχνά δυσκολεύονται να διακρίνουν αν οι πράξεις τους προκαλούν ένα αποτέλεσμα ή αν αυτό προκύπτει τυχαία. Σε ένα πείραμα που διεξήχθη στη Νέα Ζηλανδία, συμμετέχοντες κλήθηκαν να κρίνουν αν τα αποτελέσματα ενός παιχνιδιού (νίκη ή ήττα) οφείλονταν στις ενέργειές τους.

Παρόλο που οι περισσότεροι μπορούσαν να κάνουν τη σωστή εκτίμηση στο 80% των περιπτώσεων, υπήρχε μια έμφυτη τάση να πιστεύουν ότι ήταν οι ίδιοι υπεύθυνοι για τα θετικά αποτελέσματα – ακόμα κι αν προφανώς αυτό δεν ίσχυε.

Αυτή η προκατάληψη να αποδίδουμε θετικά αποτελέσματα στις ενέργειές μας μπορεί να εξηγεί γιατί παραμένουμε προληπτικοί. Εφόσον στην αντίληψή μας υπάρχει η πιθανότητα, έστω και μικρή, οι ενέργειές μας να έχουν αντίκτυπο, η διατήρηση μιας προληπτικής συμπεριφοράς φαίνεται ως μια ασφαλής επιλογή.

Γιατί οι προλήψεις έχουν θετική επίδραση – Ο έλεγχος σε απρόβλεπτες καταστάσεις

Παρά τον αβάσιμο χαρακτήρα τους, οι προλήψεις μπορούν να έχουν πρακτικά οφέλη. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι προληπτικές συμπεριφορές μπορούν να αυξήσουν την αυτοπεποίθηση, να μειώσουν το άγχος και να ενισχύσουν την απόδοσή μας σε διάφορους τομείς. Η αίσθηση ότι έχουμε κάποιον έλεγχο σε απρόβλεπτες καταστάσεις προσφέρει ψυχολογική ασφάλεια και ενδυνάμωση.

Η τάση μας να συνδέουμε τις θετικές εμπειρίες με τις δικές μας ενέργειες ενισχύει την αυτοεκτίμησή μας και συμβάλλει στην ψυχική μας ευημερία. Έτσι, ακόμα κι αν ξέρουμε ότι οι προλήψεις είναι λογικά αβάσιμες, το συναισθηματικό όφελος που προσφέρουν συχνά τις κάνει αξιόλογες.

Μια πιο βαθιά ματιά στις προλήψεις

Οι προλήψεις δεν είναι απλώς μια δεισιδαιμονία · αποτελούν αντανάκλαση της ανθρώπινης ανάγκης να βρίσκουμε νόημα και να μειώνουμε την αβεβαιότητα. Είτε πρόκειται για μια καθημερινή συνήθεια, όπως το να χτυπήσουμε ξύλο, είτε για περίτεχνες τελετουργίες πριν από σημαντικά γεγονότα, η δύναμη των προλήψεων έγκειται στην ικανότητά τους να μας προσφέρουν παρηγοριά και ένα είδος ασφάλειας.

Ίσως, λοιπόν, να αξίζει να αγκαλιάσουμε τις προλήψεις μας – τουλάχιστον όσο μας βοηθούν να νιώθουμε πιο δυνατοί και σίγουροι και δεν επηρεάζουν αρνητικά την καθημερινότητά μας και τις κοινωνικές μας σχέσεις. Και ποιος ξέρει; Μπορεί να φέρνουν τύχη… Χτύπα ξύλο!