Κρατά στα σπλάχνα της την ιστορία της, τις θρησκείες και τους πολιτισμούς που πέρασαν από αυτήν αλλά και εκείνους που ξεκίνησαν από διαφορετικά σημεία του κόσμου για να πολεμήσουν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και άφησαν εδώ την τελευταία τους πνοή.
Η γη της Θεσσαλονίκης είναι γεμάτη από πολυάριθμα νεκροταφεία όπου ενταφιάστηκαν Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Εβραίοι, Τούρκοι, Αρμένιοι, Διαμαρτυρόμενοι, Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Ρώσοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, ακόμη και Ινδοί. Όλοι αυτοί οι χώροι δημιουργήθηκαν για να αναπαύσουν νεκρούς, ωστόσο, σήμερα εξυπηρετούν και έναν ακόμη σκοπό καθώς συμπληρώνουν το παζλ της μακραίωνης και πολυτάραχης ιστορίας αυτής της πόλης.
Και αν κάποτε, ο οθωμανικός νόμος περί γαιών όριζε με σαφήνεια ότι ο χώρος των νεκροταφείων για όλες τις κοινότητες της πόλης καθοριζόταν από τη «φωνή μεγαλόφωνου ανδρός ο οποίος εφώναζε από τα τείχη της πόλης», εκατό χρόνια μετά την απελευθέρωση της πόλης, ο ίδιος νόμος που ενσωματώθηκε στη Συνθήκη των Αθηνών, εξακολουθεί να ισχύει…
Επί τουρκοκρατίας, η φωνή αυτή οριοθετούσε τη νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης στην περιοχή από την Καμάρα, μέχρι το ποτάμι που κυλούσε στην τοποθεσία όπου βρίσκεται σήμερα η πλατεία Χημείου, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
«Από την Καμάρα και νότια της οδού Εγνατίας έθαβαν τους νεκρούς τους οι Μουσουλμάνοι, βόρεια της Εγνατίας οι Εβραίοι και ανατολικά της Καμάρας οι Χριστιανοί» τονίζει στο ΑΜΠΕ ο συγγραφέας Ευάγγελος Χεκίμογλου, σε μια γενική περιγραφή των ζωνών που καταλάμβανε κάθε κοινότητα για τους νεκρούς της.
Υπογραμμίζει, πάντως, ότι «τα νεκροταφεία είχαν ένα ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς: δεν ανήκαν σε κανέναν και ανήκαν σε όλη την πόλη καθώς η ζώνη των νεκροταφείων ήταν αφιερωμένη σε όλους τους κατοίκους».
Εξηγώντας, άλλωστε, τους λόγους για τους οποίους εξακολουθεί να ισχύει ο νόμος που τότε περιέγραφε την οριοθέτηση της νεκρικής ζώνης, διευκρινίζει: «το άρθρο περί φωνής μεγαλόφωνου ανδρός είναι τμήμα του οθωμανικού νόμου περί γαιών.
Οι δε οριοθετήσεις έπρεπε να είναι ξεκάθαρες καθώς ο τόπος ταφής καθόριζε και το κληρονομικό δίκαιο. Δεν ήταν απλώς τυπικό αλλά ουσιαστικό το θέμα.
Εκείνο, όμως, που είναι εξαιρετικά σημαντικό είναι ότι ο νόμος αυτός διατηρήθηκε αυτούσιος και εξακολουθεί να ισχύει στην Ελλάδα βάσει της συνθήκης των Αθηνών (Νοέμβριος του 1913), με την οποία η Ελλάδα έλαβε ουσιαστικά τον τίτλο ιδιοκτησίας της Θεσσαλονίκης.
Η συγκεκριμένη συνθήκη ορίζει ότι όλα τα εμπράγματα δικαιώματα επί του εδάφους της πόλης διατηρούνται, όπως προβλέπει ο οθωμανικός νόμος. Το γεγονός, αυτό, άλλωστε, σημαίνει ότι η περιοχή των νεκροταφείων υπάγεται σε ένα ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς, έστω και αν οι ενδιαφερόμενοι πολλές φορές δεν το γνωρίζουν».
Πέραν από την εποχή αυτή, το υπέδαφος της πόλης φιλοξενεί ταφικά συμπλέγματα πολύ παλαιότερα σε χρονολογίες. Παρόλο που πολλές πηγές σιωπούν για τους χώρους των κοιμητηρίων πριν από το 19ο αιώνα, σε ανασκαφή που έγινε στις εγκαταστάσεις της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, η ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η περιοχή εντάσσεται στον πυρήνα του αρχαίου ανατολικού νεκροταφείου.
Αποτελεί δε ενότητα με την περιοχή της σημερινής πανεπιστημιούπολης. Άλλωστε κατά την αποξήλωση τάφων από το εβραϊκό νεκροταφείο στην πανεπιστημιούπολη, αποκαλύφθηκαν ταφικές πλάκες ρωμαϊκών, βυζαντινών, ελληνιστικών και παλαιοχριστιανικών χρόνων.
«Σκεφτείτε το σαν στρώματα πολλών επιπέδων τάφων που απλώνονται από το ανατολικό τείχος, την Καμάρα και φτάνουν εκεί που μπορεί να πάει κανείς για να θάψει σε έκταση μέχρι τέσσερα χιλιόμετρα περίπου. Σε όλο το βάθος αυτό έχουμε ταφές. Ο ένας έθαβε πάνω στον άλλον και οι Μουσουλμάνοι έθαβαν τελευταίοι» αναφέρει ο κ. Χεκίμογλου.
Σήμερα η πόλη διατηρεί τα απομεινάρια της ιστορίας της με μια πληθώρα νεκροταφείων, όχι μόνο στο αστικό της κέντρο αλλά και σε περιοχές εκτός πόλης.
Τα νεκροταφεία των ορθοδόξων χριστιανών
Οι πηγές επιβεβαιώνουν ότι κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ταφές χριστιανών γίνονταν ανατολικά από την παλιά πόλη, ανάμεσα στο ανατολικό τείχος (σημερινή οδός Φιλικής Εταιρείας) και το σημερινό πάρκο της ΧΑΝΘ. Επίσης ταφές γίνονταν και στην περιοχή του αγιάσματος του Αγίου Παύλου στο λόφο του Σέιχ Σου, στον περίβολο της Μονής Βλατάδων αλλά και στο παραθαλάσσιο μέτωπο της πόλης για τους φυλακισμένους που πέθαιναν και τα θύματα της πανούκλας.
Από τον 17ο αιώνα, ένα νέο νεκροταφείο έγινε στην περιοχή της Ευαγγελίστριας όμως μόλις το 1874 δόθηκε η άδεια από την τουρκική διοίκηση για τη δημιουργία χριστιανικού νεκροταφείου. Το 1875 η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Θεσσαλονίκης προχώρησε σε σύμβαση με την Φιλόπτωχο Αδελφότητα Ανδρών και το νεκροταφείο ήταν έτοιμο το 1880.
Στη δυτική πλευρά της πόλης, το έργο της δημιουργίας ορθόδοξου νεκροταφείου ανατέθηκε στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα των Κυρίων το 1875. Η εκπόνηση της μελέτης ανατέθηκε το 1886 στον αρχιτέκτονα Ι. Τσιμάνη, και αφορούσε το χώρο της Αγίας Παρασκευής, πάνω στην οδό Λαγκαδά. Τα εγκαίνια του νεκροταφείου έγιναν το 1900. Στο ίδιο σημείο υπήρχε παλαιότερο νεκροταφείο, πολύ μεγαλύτερο από τον χώρο που τελικά περιτειχίστηκε.
Τα συμμαχικά νεκροταφεία της Σταυρούπολης (Ζέιτελνικ)
Στα νεκροταφεία του Ζέιτελνικ, στην οδό Λαγκαδά, βρίσκονται θαμμένοι 8000 Σέρβοι, 8089 Γάλλοι, 400 Ρώσοι, 1648 Άγγλοι, 3000 Ιταλοί που έχασαν τη ζωή τους στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο του 1914 – 1918. Είναι διαχωρισμένα κατά τομέα ανάλογα με την ταυτότητα και την εθνικότητα των νεκρών. Εκεί βρίσκονται θαμμένοι και βούλγαροι αιχμάλωτοι πολέμου.
Το συγκεκριμένο σημείο υπέδειξαν οι αγγλικές, γαλλικές, ιταλικές και σερβικές αρχές ενώ το ελληνικό κράτος αγόρασε την έκταση και τους παραχώρησε την επικαρπία της. Βασικό χαρακτηριστικό των νεκροταφείων είναι ο ομοιόμορφος σχεδιασμός τους. Επίσης οι επιτύμβιες στήλες είναι όρθιες, όπως άλλωστε και στο νεκροταφείο της Μίκρας. Σε μια περιοχή του νεκροταφείου έχει δημιουργηθεί φυτώριο με φυτά μεγαλωμένα από σπόρους σταλμένους από την Αγγλία.
Το καθολικό νεκροταφείο του Αγίου Βικεντίου του Παύλου
Ιδρύθηκε μεταξύ 1860 και 1867 κοντά στην οδό Λαγκαδά, στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται πίσω από τα συμμαχικά νεκροταφεία Ζέιτελνικ.
Παλαιότερα είχε δημιουργηθεί το καθολικό νεκροταφείο στην ανατολική πλευρά της πόλης, και συγκεκριμένα έξω από την πύλη της Καλαμαριάς. Ενταφιασμοί γίνονταν εκεί μέχρι το 1860. Από εκείνη τη χρονική στιγμή και μετά οι τάφοι εικάζεται ότι μεταφέρθηκαν στο νεκροταφείο του Αγίου Βικεντίου του Παύλου.
Ινδικό νεκροταφείο του Χαρμανγκιοϊ στον Δενδροπόταμο
Ανήκει στην Επιτροπή των Στρατιωτικών Κοιμητηρίων της Κοινοπολιτείας και βρίσκεται στον Δενδροπόταμο, λίγα μόλις χιλιόμετρα από τα νεκροταφεία του Ζέιτενλικ. Εκεί βρίσκονται θαμμένοι 358 ινδοί των αποικιακών στρατευμάτων ενώ 200 αποτεφρώθηκαν σύμφωνα με τη θρησκευτική τους παράδοση και τα ονόματά τους χαράχθηκαν στο μνημείο που βρίσκεται στα κοιμητήρια. Έπεσαν κατά τη διάρκεια του πολέμου (1914-1918).
Εβραϊκά νεκροταφεία
Πριν ακόμη καταλάβουν οι Τούρκοι τη Θεσσαλονίκη, εβραϊκά νεκροταφεία υπήρχαν στο χώρο όπου σήμερα βρίσκονται τα κτίρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Καταστράφηκαν από τους Γερμανούς στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ενώ οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να πάρουν τους νεκρούς τους από το παλαιό νεκροταφείο και να τους μεταφέρουν σε καινούριο. Παραχωρήθηκαν για το σκοπό αυτό δύο τόποι, ένας δυτικά και ένας ανατολικά. Έτσι χτίστηκε το νέο εβραϊκό νεκροταφείο στη Σταυρούπολη (στην οδό Δημητρίου και Καραολή Β.), το οποίο παραχωρήθηκε το 1938. Εκεί βρίσκονται 803 τάφοι και μνημείο για τους 80.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης που έχασαν τη ζωή τους στο ολοκαύτωμα. Σε ό,τι αφορά, εξάλλου, τον χώρο στα ανατολικά, κατά πάσα πιθανότητα δεν οριοθετήθηκε καν γιατί προηγήθηκε η εκτόπιση των Εβραίων.
Τουρκικά νεκροταφεία
Κατά την τουρκοκρατία, τα πρώτα τουρκικά νεκροταφεία δημιουργήθηκαν στα δυτικά και τα ανατολικά της πόλης. Στην ανατολική πλευρά βρίσκονταν στην περιοχή ανάμεσα στα ανατολικά τείχη, την παραλία και την έκταση που καταλαμβάνει σήμερα η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης. Στη δυτική πλευρά το νεκροταφείο βρισκόταν ανάμεσα στις σημερινές οδούς Αγίου Δημητρίου, Διός, Ηφαιστίωνος και Καπετάν Άγρα. Ένα τρίτο μεγάλο νεκροταφείο υπήρχε ανατολικά από το Επταπύργιο ενώ υπήρχαν και πολλά άλλα διάσπαρτα μέσα στην πόλη κοντά στα τζαμιά και μαυσωλεία όπου θάβονταν δερβίσηδες και ηγούμενοι. Σήμερα δεν υπάρχουν τούρκικα νεκροταφεία καθώς έχουν καταστραφεί.
Βουλγαρικό νεκροταφείο στην Ευαγγελίστρια
Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα το βουλγαρικό νεκροταφείο βρισκόταν στην περιοχή της Ευαγγελίστριας. Η βουλγαρική κοινότητα ζητούσε επέκταση του δικού της κοιμητηρίου που βρισκόταν στον ίδιο χώρο με εκείνο των ορθοδόξων. Μετά το 1912 το βουλγαρικό κοιμητήριο διαλύθηκε και οι χώροι του προστέθηκαν στην Ευαγγελίστρια. Απομεινάρι του είναι η εκκλησία στην ανατολική πλευρά της Ευαγγελίστριας που δεν καταστράφηκε καθώς ήταν ορθόδοξη ωστόσο έπαψε να λειτουργεί και σήμερα χρησιμοποιείται ως αποθήκη.
Αρμένικο κοιμητήριο και κοιμητήριο Διαμαρτυρόμενων στην περιοχή Ευαγγελίστριας
Τα δύο νεκροταφεία συνορεύουν και έχουν κοινό φύλακα στην περιοχή πάνω από την Ευαγγελίστρια απέναντι από το νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος. Δημιουργήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα.
Τον μακρύ κατάλογο των κοιμητηρίων της Θεσσαλονίκης συμπληρώνουν το Αγγλικό στρατιωτικό κοιμητήριο της Μίκρας στην Καλαμαριά, όπου είναι θαμμένοι πάνω από χίλιοι βρετανοί, και το Αγγλικό κοιμητήριο Ασβεστοχωρίου στην Εξοχή.
Λίγο δε πριν από την έναρξη στη Θεσσαλονίκη των εορτασμών για τα εκατό χρόνια από την απελευθέρωση της πόλης, η ιστορική της μνήμη επανέρχεται στην επιφάνεια για να φρεσκάρει τη μνήμη των παλαιότερων και να εμπλουτίσει τη γνώση των νεότερων.
