Σημειωματάρια με κατακλυσμιαία ιστορική αξία

Τα βρίσκουμε σε κάθε σχεδόν μαγαζί σε διάφορα σχήματα και μεγέθη, κι αυτό γιατί τα σημειωματάρια είναι πολύ βολικά στην καθημερινότητα.

Παρά τη χρηστική και σχεδόν ταπεινή καταγωγή τους όμως, πολλά από δαύτα έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια Ιστορία!

Από μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα και επιστημονικές ανακαλύψεις μέχρι και συγγραφικές προσθήκες, τα σημειωματάρια κάποιων ανθρώπων αποκτούν δική τους ζωή και απασχολούν ιστορικούς και ερευνητές, καθώς εκεί μέσα κρύβονται συχνά θησαυροί, θησαυροί πνεύματος αλίμονο.

Άλλα πάλι αποκαλύπτουν αλήθειες για τους συντάκτες τους, που μαθαίνουμε συνήθως μεταθανάτια, την ίδια στιγμή που κάποια συμβάλλουν απλώς στην οργάνωση και την τακτοποίηση των σκέψεων του διανοητή.

Όπως κι αν το δεις, ο ρόλος τους στην ανθρώπινη ιστορία μόνο μικρός δεν είναι…

Τα «διαλογικά σημειωματάρια» του Μπετόβεν

Ο Μπετόβεν ήταν γνωστός στην εποχή του επειδή κουβαλούσε πάντα μαζί του ένα σημειωματάριο (και επειδή ήταν περίφημος συνθέτης φυσικά!). Ακόμα και τα πορτρέτα που του φιλοτεχνούσαν τον παρουσίαζαν συνήθως με ένα μπλοκάκι στο χέρι. Τα σημειωματάρια ήταν στην κατοχή του Μουσικού Τμήματος της Δημόσιας Βιβλιοθήκης του Βερολίνου και εκδόθηκαν σχετικά όψιμα στο Μόναχο από τον Walter Nohl. Έτσι μάθαμε ότι ο Μπετόβεν έγραφε εκεί μουσική (φυσικά), αλλά κρατούσε και σημειώσεις από ατάκες που άκουγε ή διάβαζε, σχολιάζοντάς τες κατόπιν με τη δική του μοναδική οπτική. Ο ίδιος τα αποκαλούσε «διαλογικά σημειωματάρια» επειδή απαντούσε όπως είπαμε σε τσιτάτα και γνωστές ρήσεις της εποχής του, αλλά κυρίως γιατί τα χρησιμοποιούσε για πραγματικές συνομιλίες: όντας κουφός στα τελευταία 12 χρόνια της ζωής του, ο φημισμένος συνθέτης έδινε το μπλοκάκι στον συνομιλητή του για να γράψει εκεί την ερώτησή του προς αυτόν. Ο Μπετόβεν απαντούσε συνήθως προφορικά. Τα θέματα που τον απασχολούσαν ήταν η υγεία του (οι δυσκολίες στην πέψη και το πρόβλημα στο μάτι του), το φαγητό, ακόμα και η εξεύρεση καλού διαμερίσματος…

Τα σημειωματάρια του Χέμινγουεϊ

Ο νομπελίστας συγγραφέας ήταν τόσο γνωστός για την αγάπη με την οποία περιέβαλε τα σημειωματάριά του που η φίρμα κατασκευής Moleskine καμάρωνε πολύ που ήταν «ο κληρονόμος και διάδοχος του θρυλικού σημειωματάριου που χρησιμοποιούσαν καλλιτέχνες και στοχαστές στους τελευταίους δύο αιώνες: μεταξύ αυτών, ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ, ο Πάμπλο Πικάσο, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ». Όσο για τον ίδιο τον συγγραφέα, το έλεγε ξεκάθαρα: «Ανήκω σε αυτό το σημειωματάριο και σε αυτό το μολύβι». Κι έτσι σπάνια τον έβλεπες χωρίς το σημειωματάριό του, ένα μαύρο μπλοκάκι τσέπης δηλαδή με το οποίο έγινε γνωστός στα παρισινά καφέ. Σημειώσεις κρατούσε πάντα και παντού, από τρένα μέχρι και ταυρομαχίες, την ίδια ώρα που τα χρησιμοποιούσε για να καταγράφει τα πάντα, από τα τρέχοντα έξοδά του μέχρι και την εμμηνόρροια της συζύγου του. Όσοι τον ήξεραν καλά έλεγαν ότι έτσι τακτοποιούσε τη σκέψη του, καθώς η νευρωτική του φύση δαμαζόταν από τη θέα και μόνο του σημειωματάριου…

Τα σημειωματάρια Fairchild

Τα σημειωματάρια με τις πατέντες Fairchild ήταν άλλοτε σπουδαίας σημασίας για τον κόσμο της τεχνολογίας και κυρίως των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Τα περιεχόμενά τους επαναστατικοποίησαν τη μελέτη και την ανάπτυξη της μικροηλεκτρονικής, οδηγώντας τελικά στη ραγδαία επέκταση της Silicon Valley. Οι ιδέες που περιλαμβάνουν την κατασκευή ημιαγωγών, τα ολοκληρωμένα κυκλώματα, την τεχνολογία που μας επιτρέπει να τροφοδοτούμε τις φορητές συσκευές και τόσες ακόμα μνημειώδεις πατέντες, όλες προέρχονται από τα συγκεκριμένα σημειωματάρια! Τα σημειωματάρια της πληροφορικής γέμισαν με τις καταγραφές σημαντικών ανθρώπων της τεχνολογικής βιομηχανίας, όπως οι Gordon Moore και Bob Noyce (ιδρυτές της Intel), Jean Hoerni, Julius Blank, Eugene Kleiner, Victor Grinich, Jay Last και Sheldon Roberts. Από τα ίδια σημειωματάρια είναι που ανοίχτηκε ο δρόμος για τον περίφημο «Νόμο του Μουρ», τη μέχρι στιγμής ακριβή τοποθέτηση ότι η επεξεργαστική δύναμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών θα διπλασιάζεται κάθε δύο σχεδόν χρόνια. Σήμερα έχει αρχίσει ήδη η διαδικασία για την αποκατάστασή τους, όταν η Texas Instruments τα δώρισε στο Computer History Museum, με περισσότερα από 1.000 σημειωματάρια να αποκαλύπτουν την ίδια την εξέλιξη της τεχνολογίας μεταξύ 1957 και τελών δεκαετίας του 1970…

Τα σημειωματάρια του Τόμας Έντισον

Ο πολυεφευρέτης κατάφερε να γεμίσει 5 εκατομμύρια σελίδες με χειρόγραφες σημειώσεις στα 60 χρόνια της καριέρας του ως επινοητής! Στη σημειωματάρια κατέγραφε συνήθως πρώτα τις εφευρέσεις και τις βελτιώσεις σε άλλες εφευρέσεις, οργανώνοντας κατόπιν το υλικό του σε άλλες σελίδες. Σε σημείωση στο τέλος του σημειωματάριου τσέπης που χρησιμοποιούσε τον Οκτώβριο του 1870, ισχυρίζεται: «Όλες οι νέες εφευρέσεις που θα κάνω θα είναι εδώ κρατώντας πλήρες μητρώο». Οι σημειώσεις του διαβάζονταν τόσο από τον ίδιο όσο και τους βοηθούς του. Σήμερα, το The Thomas Edison National Historical Park έχει στην κατοχή του περισσότερα από 3.000 τέτοια σημειωματάρια, καθένα με λίγο-πολύ 280 σελίδες, ενώ 500 περίπου ακόμα αγνοούνται! Ο εφευρέτης που κατοχύρωσε τις περισσότερες πατέντες από όλους στις ΗΠΑ (1.093 ακριβώς) τα έκανε όλα εδώ, στα λατρεμένα σημειωματάριά του, καθώς εδώ συναντάμε τις ιδέες του για τον ηλεκτρικό λαμπτήρα, τον φωνογράφο και τη συσκευή καταγραφής κινούμενης εικόνας (αυτό που θα ονομάζαμε αργότερα κινηματογράφο). Στα ίδια παραγωγικότατα σημειωματάρια συναντάμε και την πρόθεσή του να κάνει μια μικρή εφεύρεση κάθε 10 μέρες και μια μεγάλη κάθε 6 μήνες…

Τα μαύρα τετράδια του Χάιντεγκερ

Ο κορυφαίος γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ, ένα από τα μεγαλύτερα πνεύματα που ευτύχησε να γνωρίσει ο 20ός αιώνας, καθώς με το σύγγραμμά του «Είναι και Χρόνος» έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια του αθεϊστικού υπαρξισμού, ήταν πολλά περισσότερα από στοχαστής. Ήταν στην ουσία ο άνθρωπος που δίχασε τον κόσμο της φιλοσοφίας στα χρόνια της ανόδου του ναζισμού, όταν αποδέχθηκε δηλαδή τη θέση του πρύτανη στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ το 1933 την ίδια ώρα που οι συνάδελφοί του μάζευαν τα μπογαλάκια τους για την Αμερική. Ο ίδιος παραιτήθηκε βέβαια από τη θέση σε μόλις 10 μήνες, η κίνησή του αυτή και τα φερόμενα φιλοναζιστικά του αισθήματα δίχασαν όμως τη φιλοσοφία, εγκαινιάζοντας πια δύο παραδόσεις (την ευρωπαϊκή και την αμερικανική) που δεν θα καταδέχονταν να συνομιλήσουν ποτέ ξανά. Βέβαια, οι περισσότεροι δέχονταν ότι η προσχώρησή του στο ναζιστικό κόμμα δεν είχε επηρεάσει τη θεωρητική του σκέψη, αυτό όμως ως τον Μάρτιο του 2014, όταν δημοσιεύτηκαν έπειτα από πολλά χρόνια τα μαύρα σημειωματάριά του. Ένα είδος προσωπικού φιλοσοφικού ημερολογίου δηλαδή που κρατούσε ο σπουδαίος (όπως κι αν έχει) διανοητής για περισσότερο από 40 χρόνια. Εκεί λοιπόν μαθαίνουμε για τις αντισημιτικές του απόψεις και άλλα ναζιστικά κληροδοτήματα, επιβεβαιώνοντας έτσι τους φόβους πολλών, ότι ο ναζισμός είχε μολύνει δηλαδή την καθάρια φιλοσοφική του ματιά. Παρά το γεγονός ότι τα γραπτά του επηρέασαν τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά πνεύματα που θα έρχονταν, αποδείχθηκε ότι ο χαρακτηρισμός που του είχαν αποδώσει «μέγιστος των στοχαστών και ελάχιστος των ανθρώπων» ήταν σχετικά ταιριαστός…

Τα σημειωματάρια του Σαρτρ

Ο μεγάλος γάλλος υπαρξιστής Ζαν-Πολ Σαρτρ, προσδεμένος πάντα στο άρμα της φιλοσοφίας του Χέγκελ, ανέλυσε με το έργο ζωής του πολλές πτυχές του υπαρξισμού παραμένοντας ένα από τα κορυφαία πνεύματα του 20ού αιώνα. Ωστόσο στα σημειωματάριά του που δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατό του αποκαλύπτεται μια εντελώς διαφορετική προβληματική, μια σωστή στροφή δηλαδή στη θεωρητική του ματιά! Οι σημειώσεις του πάνω στην ηθική ρίχνουν νέο φως στη φιλοσοφική δουλειά του, καθώς εκεί απομακρύνεται ακόμα και από το μνημειώδες σύγγραμμά του «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός»! Ακόμα και τις αρχικές (και τόσο αμφιλεγόμενες) ιδέες του περί ελευθερίας ανασκευάζει ο Σαρτρ στα κρυφά σημειωματάριά του, που πλέον θεωρούνται κεφαλαιώδη για την κατανόηση του έργου του. Ήταν οι σημειώσεις που εμπλούτισαν τη θεωρητική του ματιά και λίγο έλειψε να γκρεμίσουν το μηδενιστικό υπαρξιστικό του οικοδόμημα…

Τα σημειωματάρια του Κάρολου Δαρβίνου

Εδώ μιλάμε για σημειώσεις που έγιναν τόσο γνωστές όσο και το σπουδαίο σύγγραμμα του «αιρετικού» φυσιοδίφη «Η Καταγωγή των Ειδών»! Τα σημειωματάρια που γέμισε ο Άγγλος στο ταξίδι του με το «Beagle» είναι που συνέβαλαν τα μέγιστα στην επαναστατική θεωρία της εξέλιξης. Σε κάθε αποβίβασή του συνήθιζε να γεμίζει και από ένα κι έτσι περισσότερα από 14 σημειωματάρια τίγκαραν με εικόνες απόκοσμων πλασμάτων και πρωτοφανών παρατηρήσεων. Καθώς το ταξίδι του έφτανε στο τέλος, ήταν και πάλι σε σημειωματάριο (το περίφημο κόκκινο) που θα σκιαγραφούσε το γενικό περίγραμμα της θεωρίας του, θεωρητικοποιώντας τις γεωλογικές και βιολογικές του παρατηρήσεις. Μετά το ταξίδι, ξεκίνησε μια νέα σειρά σημειώσεων, αυτή τη φορά πάνω στις σκέψεις του για την εξέλιξη και τη μεταλλαγή των ειδών. Και βέβαια ήταν και πάλι σε σημειωματάριό του (Σημειωματάριο για την Εξέλιξη των Ειδών – 1837) που σκιτσάρισε για πρώτη φορά το μνημειώδες «δέντρο της εξέλιξης», αυτό δηλαδή που γέννησε την κατοπινή «Καταγωγή των Ειδών». Τα σπουδαία σημειωματάρια του Δαρβίνου (που ολοκληρώθηκαν κατά τη δεκαετία του 1840) του έδωσαν το απαραίτητο υλικό ώστε να καταλήξει στη θεωρία της φυσικής επιλογής, τον άμεσο πρόδρομο κοντολογίς της εξέλιξης των ειδών…

Τα σημειωματάρια του Αϊνστάιν

Και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν κρατούσε λεπτομερή χρονικά με τις επιστημονικές ιδέες και τους εξαντλητικούς υπολογισμούς του. Τον Μάρτιο του 2012, 80.000 ντοκουμέντα γραμμένα από τον κορυφαίο θεωρητικό φυσικό της γενιάς του δημοσιεύτηκαν από το Einstein Papers Project (EPP), με τη συλλογή να περιλαμβάνει και τα σημειωματάριά του, εκεί δηλαδή που ξεδιπλώνεται η εξέλιξη της σκέψης του. Σε ένα από δαύτα, το εμβληματικό Σημειωματάριο της Ζυρίχης (γραμμένο τον χειμώνα του 1912/1913), συναντάμε για πρώτη φορά το γενικό περίγραμμα της Θεωρίας της Σχετικότητας, πλάι σε συμπληρωματικές παρατηρήσεις και υπολογισμούς. Σε άλλα σημειωματάρια συναντάμε σημειώσεις για πανεπιστημιακές παραδόσεις αλλά και την επιστολογραφία που αντάλλαζε με άλλους επιστήμονες, κάτι που δείχνει ότι δεν ήταν μόνος στην επιστημονική του οδύσσεια για την ανατροπή όλων των παραδεδομένων φυσικών γνώσεων. Σε άλλα πάλι συναντάμε ανάλαφρα σχέδια του Αϊνστάιν αλλά και μαθηματικούς γρίφους, δείχνοντας ότι ακόμα και τα μεγαλύτερα πνεύματα έχουν ανάγκη από λίγη διασκέδαση! Πέρα βέβαια από αυτά τα ωραία, τα σημειωματάριά του είναι γεμάτα με σοβαρή θεωρητική εργασία, από ηλεκτροδυναμική στις τέσσερις διαστάσεις και τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας μέχρι και παρατηρήσεις πάνω στη βαρύτητα και την κίνηση σε καμπύλες επιφάνειες. Τα σημειωματάρια παρέχουν μια χρονολογική βάση στην καθημερινή εργασία ενός υπέροχου μυαλού…

Τα Σημειωματάρια της Φυλακής του Γκράμσι

Ο ιταλός μαρξιστής Αντόνιο Γκράμσι φυλακίστηκε το 1926 από το φασιστικό καθεστώς ως ιδρυτής και ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας. Ο σπουδαίος πολιτικός στοχαστής και φιλόσοφος γέμισε περισσότερα από 30 σημειωματάρια στα χρόνια του εγκλεισμού του, περισσότερες από 3.000 σελίδες δηλαδή προσωπικής ιστορίας αλλά και θεωρητικής ανάλυσης. Τα Σημειωματάρια της Φυλακής του Γκράμσι παραμένουν μνημειώδη για τη συνεισφορά τους στην πολιτική θεωρία του 20ού αιώνα, καθώς εκεί είναι που αποκαλύπτει ο στοχαστής τις απόψεις του για την εκπαίδευση, τη διανόηση, τον φασισμό, τον μαρξισμό και την ηγεμονία. Τα έγραφε μάλιστα πάντα κάτω από τη στενή επιτήρηση του φασίστα δεσμοφύλακά του, γι’ αυτό και έπρεπε να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στις διατυπώσεις του, κάτι που κάνει συχνά τις σημειώσεις του να μοιάζουν αποδιοργανωμένες και διφορούμενες. Τα ημερολόγια κατάφεραν να βγουν από τη φυλακή κατά τη δεκαετία του 1930 και δημοσιεύτηκαν 20 χρόνια αργότερα…

Τα σημειωματάρια του Λεονάρντο ντα Βίντσι

Η επιτομή του αναγεννησιακού ανθρώπου δεν θα μπορούσε να μην κρατά σημειώσεις, αν και ήταν τέτοιο το πνεύμα του που τα σημειωματάριά του είναι γνωστό ότι είναι γραμμένα στην καθρεπτική γραφή, από δεξιά προς τα αριστερά δηλαδή. Άλλοι λένε ότι αυτό το έκανε για να γίνει δυσκολότερη η αποκωδικοποίηση των σημειώσεών του και άλλοι πάλι ότι επειδή ήταν αριστερόχειρας, κατέληξε στον τρόπο αυτό γραφής για να αποφεύγει τις μουντζούρες. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, ο ντα Βίντσι έγραφε καθημερινά στα σημειωματάριά του κι έτσι γέμισε 13.000 περίπου σελίδες που καλύπτουν τα πάντα, από μαθηματικά και τέχνη μέχρι πτητικές μηχανές και στολές κατάδυσης. Τα ημερολόγια είχαν όμως και καθημερινή πρακτική αξία, καθώς πλάι στους περίπλοκους μηχανισμούς, τη μελέτη της ανθρώπινης ανατομίας και τις θεότρελες εφευρέσεις του για ελικόπτερα, άρματα μάχης και αντλίες νερού, συναντάμε σημειώσεις για την πλήρη γκαρνταρόμπα του, ακόμα και καταχωρίσεις για τα ψώνια που έπρεπε να κάνει! Περιττό να αναφερθεί ο αντίκτυπος των σημειώσεων του ντα Βίντσι στη σύγχρονη εποχή, καθώς έχουν εμπνεύσει εφευρέτες και εφευρέτες…