Από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 Έλληνες της Ελλάδας και του εξωτερικού χρησιμοποιούν λατινικούς χαρακτήρες για την γραφή της ελληνικής γλώσσας στην ηλεκτρονική επικοινωνία μέσω του Διαδικτύου. Γράφουν προσωπικά μηνύματα, δημοσιεύουν ανακοινώσεις, συνεισφέρουν σε λίστες συζήτησης ή σε αρχεία με φοιτητικά ανέκδοτα με τα λεγόμενα greeklish. Αν και η δημιουργία αυτού του τρόπου γραφής είναι προγενέστερη, τις δύο τελευταίες δεκαετίες το φαινόμενο «greeklish» παραμένει επίκαιρο έχοντας ίσως τόσους συμμάχους όσους και εχθρούς.

Αν και τα τελευταία χρόνια δεν παρατηρείται η εξάπλωσή του παρόλα αυτά δεν είναι και λίγοι εκείνοι που συνεχίζουν να χρησιμοποιούν αυτή την γραφή της ελληνικής γλώσσας υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Οι γνώμες διχάζουν καθώς κάποιοι κάνουν λόγο για υποβόσκοντα κίνδυνο αποξένωσης από την οπτικοποίηση της ελληνικής γραφής, ενώ άλλοι αποδέχονται τον γρήγορο αυτό τρόπο επικοινωνίας ως κάτι που δεν μπορεί να επηρεάσει την ισχυρή ταυτότητα της ελληνικής γλώσσας.

Ρεπορτάζ : Νίκη Παπάζογλου

Telika apoteloun ta greeklish kindyno gia tin elliniki glwssa, tin opoia sumfwna me kapoious ofeiloume na diafylaksoume i einai apla enas grigoros kai anwdynos tropos epikoinwnias ton opoio kuriws xrisimopoioun oi neoi?

Η κ. Μαρία Κακριδή, επίκουρη καθηγήτρια γλωσσολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ο κ. Γιάννης Ανδρουτσόπουλος καθηγητής γερμανικής γλωσσολογίας και γλωσσολογίας των μέσων στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, με πλούσια έρευνα γύρω από κοινωνιογλωσσολογικά προβλήματα της διαμεσολαβημένης ψηφιακής και μαζικής επικοινωνίας μιλούν στο newbeast.gr για το γλωσσικό αυτό φαινόμενο που συνεχίζει να απασχολεί την κοινή γνώμη συγκεντρώνοντας πλήθος αντικρουόμενων απόψεων.

Greeklish και φωνητική γραφή εν έτει 1930

Αυτό που σήμερα ο κόσμος αποκαλεί λατινοελληνικά, greeklish ή φραγκολεβαντίνικα δεν είναι φαινόμενο των τελευταίων δεκαετιών. Αντίθετα είναι μια πρακτική που εμφανίστηκε σε διάφορους τόπους και εποχές και εφαρμόστηκε από διάφορες ελληνικές κοινότητες με διαφορετικούς τρόπους, όπως έχει αναλύσει σε παλαιότερη δημοσίευσή του ο κ. Ανδρουτσόπουλος.

Μια ιδέα για άλλες περιπτώσεις “λατινογραφής” σε παλαιότερες εποχές μας δίνει το παρακάτω απόσπασμα από κείμενο του Κώστα Καρθαίου που χρονολογείται το 1934: «Υπάρχουν κείμενα της βυζαντινής εποχής γραμμένα με λατινικούς χαρακτήρες. Επίσης, στην Κρήτη και στην Κύπρο κατά τον Μεσαίωνα τα λαϊκά τραγούδια γράφονταν με λατινικούς χαρακτήρες. Αργότερα, από το 1800, πολλά ελληνικά βιβλία τυπώθηκαν στη Σμύρνη με λατινικούς χαρακτήρες. (…) Εξάλλου στη Σμύρνη έγινε απόπειρα να κυκλοφορήσει ελληνική εφημερίδα γραμμένη με λατινικούς χαρακτήρες. Οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης, που μιλούσαν όλοι ελληνικά αλλά δυσκολεύονταν να μάθουν την απελπιστική ορθογραφία-μας, χρησιμοποιούσαν πάντα τους λατινικούς χαρακτήρες για να γράψουν τα ελληνικά. Αργότερα, τους μιμήθηκαν οι Χιώτες και άλλοι έμποροι του εξωτερικού που έγραφαν τα γράμματα και τα τηλεγραφήματά-τους στα ελληνικά αλλά με λατινικούς χαρακτήρες. Αυτή η φραγκοχιώτικη γλώσσα χρησιμοποιούνταν και από Ελληνες για να γράψουν σε άλλους Ελληνες που κατοικούσαν στη Σμύρνη, στο Λονδίνο ή αλλού. Αυτός ο τρόπος γραφής εξακολουθούσε να επιβιώνει πολύ αργότερα και τον συναντάμε αρκετά συχνά στα τηλεγραφήματα των Ελλήνων του εξωτερικού».

Για να γράψει το παραπάνω απόσπασμα ο Καρθαίος στηρίχτηκε σε κείμενο του Φώτου Γιοφύλλη στο περιοδικό «Πρωτοπορία» το 1930. Ο Καρθαίος και ο Γιοφύλλης, μαζί με άλλους διανοουμένους της εποχής (Μένος Φιλήντας, Δημήτρης Γληνός, Νίκος Χατζηδάκης κ.ά.), έθεσαν ζήτημα μεταρρύθμισης της γραφής της ελληνικής γλώσσας. Ο Καρθαίος το διατυπώνει καθαρά:

« (…) ζητάμε να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά οι λατινικοί χαρακτήρες για τη γραφή της νέας ελληνικής, που είναι η ζωντανή γλώσσα και που θέλουμε να την καταστήσουμε τη μοναδική γραπτή γλώσσα της χώρας μας. Θέλουμε λοιπόν να συμπέσει η αλλαγή του αλφαβήτου με την εισαγωγή της φωνητικής ορθογραφίας».

Φυσικά η φωνητική ορθογραφία θεσμικά δεν εφαρμόστηκε ποτέ . Το σημαντικότερο όμως είναι ότι ούτε  και τέθηκε ποτέ κάποιο γενικότερο αίτημα για την εφαρμογή της: υπήρξε πάντα επιθυμία μεμονωμένων διανοούμενων, όπως μας ενημερώνει η κ. Κακριδή. Για το αίτημα αυτό, όπως αναφέρει ο κύριος Ανδρουτσόπουλος, όπως και για τα διάφορα παραδείγματα φωνητικής και λατινικής γραφής των ελληνικών πληροφορούμαστε από τα κείμενα αυτά που διασώζονται στον συλλογικό τόμο «Φωνητική Γραφή» τον οποίο επιμελήθηκαν οι εκδόσεις Κάλβος το 1980.

Κοιτώντας κανείς ένα τέτοιο παράδειγμα φωνητικής ορθογραφίας που προτάθηκε τότε, από το κείμενο του Φώτου Γιοφύλλη («Πρωτοπορία», 1930) με επιμέλεια μεταγραφής της έκδοσης «Φωνητική Γραφή» σίγουρα κάτι μας θυμίζει.

«Telos, γia na min ta poliloγume, γiati tapame poles fores afta, prepi na parume to latiniko alfavito metariθmizontas-to fθogoloγika kata tis anages pu ehi i γlosa-mas. Etsi horis n’ agiksome tin orθografia tis arheas elinikis, pu poles-tis lekses sozonde sti nea-mas, benume sti hora ton politizmenon eθnon, ehume ta dieθnika γramata pu tahi olos o politismenos kosmos, ke pu ta piran tora teleftea ki i Turki».

Ωστόσο, φωνητική ορθογραφία και greeklish κακώς ταυτίζονται, σύμφωνα με την κ. Κακριδή. Υπάρχουν κείμενα με φωνητική γραφή που είναι γραμμένα με ελληνικούς χαρακτήρες και κείμενα σε greeklish (ίσως τα περισσότερα) που ακολουθούν, με τον τρόπο τους, την ορθογραφία της νέας ελληνικής.

Η αναγέννηση των σύγχρονων greeklish

Σε πολύ μεταγενέστερη εποχή, η γραφή της ελληνικής με λατινικούς χαρακτήρες εμφανίζεται και πάλι στην ελληνική γλωσσική πραγματικότητα, αυτή τη φορά κατ’ ανάγκη και σε πολύ διαφορετικές ιστορικές και πολιτισμικές συνθήκες. Η νέα της εμφάνιση, όπως μας ενημερώνουν οι δύο γλωσσολόγοι, χρονολογείται στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Αιτία η αδυναμία των τεχνολογικών επιτευγμάτων να υποστηρίξουν εξ’ αρχής το ελληνικό αλφάβητο. «Πριν το Unicode, όσοι ήθελαν να γράψουν, ανεξαρτήτως ηλικίας, ήταν υποχρεωμένοι να το κάνουν με λατινικούς χαρακτήρες. Οι επιστημονικές λίστες, τα πανεπιστημιακά μηνύματα, όλα τότε, γράφονταν στα greeklish. Ακόμα κι όταν εντός συνόρων δόθηκε η τεχνολογική λύση, οι έλληνες του εξωτερικού συνέχισαν για πολλά ακόμα χρόνια να τα χρησιμοποιούν επειδή δεν είχαν άλλη εναλλακτική» αναφέρει ο κ. Ανδρουτσόπουλος.

Την άποψη αυτή συμμερίζεται και η κ. Κακριδή η οποία καταλήγει «Η μη υποστήριξη του ελληνικού αλφαβήτου ήταν ο λόγος που άρχισαν να χρησιμοποιούνται. Εξού και θεωρούμε ότι άρχισαν να περιορίζονται αρκετά από τότε που τα ηλεκτρονικά συστήματα ξεκίνησαν να υποστηρίζουν το ελληνικό αλφάβητο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως εξαλείφθηκαν. Παρόλα αυτά τα greeklish ήταν και παραμένουν ένα σύστημα γραφής συμπληρωματικό, περιορισμένο σε ειδικές συνθήκες χρήσης από ειδικές κοινωνικές ομάδες, μαθητές, φοιτητές, ανθρώπους των σύγχρονων μέσων και της τεχνολογίας.

Δεν υπάρχει καμία επίσημη έρευνα

Στο ερώτημα αν τα greeklish χρησιμοποιούνται σήμερα λιγότερο ή περισσότερο από ότι παλαιότερα δεν μπορούμε να απαντήσουμε με ευκολία. Όπως μας ενημερώνουν οι γλωσσολόγοι δεν υπάρχει κάποια επίσημη έρευνα ή κάποια παλαιότερη που θα μπορούσε να ληφθεί ως μέτρο σύγκρισης.

«Το πόσο και από ποιους χρησιμοποιούνται δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε ακριβώς. Το σίγουρα είναι πως δεν έχουν εκλείψει. Όλοι υπολογίζουμε τους χρήστες τους κοιτώντας τι κάνουν οι γύρω μας. Για παράδειγμα εγώ βλέπω πως οι μεγαλύτερες ηλικίες τα χρησιμοποιούν μόνο όταν δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική. Όσο για το αν έχουν αυξηθεί οι χρήστες τους, εφόσον ως greeklish ορίζουμε την γραφή της ελληνικής γλώσσας με λατινικό αλφάβητο στα ηλεκτρονικά κυρίως μέσα, είναι λογικό όσο αυξάνει η χρήση του διαδικτύου, ειδικά με την άνοδο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, να αυξάνεται εν μέρει και μια κάποια χρήση των greeklish. Θα ήταν παράλογο όμως να υποστηρίξουμε πως αυτό γίνεται επειδή οι χρήστες παύουν να γράφουν ελληνικά. Εφόσον είναι περισσότερες οι λειτουργίες του internet, η αύξηση προκύπτει επειδή αυτοί που ήδη χρησιμοποιούν τα greeklish, τα ξαναχρησιμοποιούν» αναφέρει η κ. Κακριδή.

Συμπληρώνει μάλιστα πως «σίγουρα χρησιμοποιούνται για πολύ διαφορετικές λειτουργίες από αυτές που μας λένε όσοι εκφράζουν ανησυχίες για την γλώσσα θεωρώντας πως θα καταστραφεί ή θα αλλάξει το αλφάβητο εξαιτίας τους».
Από την άλλη ο κ. Ανδρουτσόπουλος υποστηρίζει πως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν τα greeklish επηρεάζουν την ορθογραφική ικανότητα του χρήστη. «Ένα ερώτημα που προκύπτει από τη χρήση των greeklish, το οποίο αξίζει επιπλέον διερεύνησης είναι πράγματι η σημασία της εναλλαγής των αλφαβήτων για τις δεξιότητες του κάθε παιδιού στην ορθογραφία» αναφέρει.

Στις αντίθετες απόψεις, που κάνουν λόγο για τον κίνδυνο της αποξένωσης από την εικόνα των ελληνικών λέξεων μέσα από τα greeklish οι οποίες εκφράζονται κατά διαστήματα από γνωστούς γλωσσολόγους, ο κύριος Ανδρουτσόπουλος προτείνει να υπολογίσουμε πόσο συχνά βλέπουμε στην καθημερινότητά μας γραμμένη την ελληνική γλώσσα με ελληνικό αλφάβητο. «Η λατινοελληνική ορθογραφία δεν εμποδίζει τη δημιουργική γλωσσική χρήση. Η ευρύτατη και συνεχιζόμενη χρήση των λατινοελληνικών από την ελληνική ηλεκτρονική κοινότητα έχει καταδείξει ότι η ελληνική γλώσσα απλά απέκτησε ακόμη ένα βοήθημα. Άλλωστε η μη θεσμοθετημένη λατινογραφή έχει παρατηρηθεί σε όλες τις γλώσσες που το αλφάβητό τους λατινικούς χαρακτήρες, όπως στα Σέρβικα στα Αραβικά στα Ρώσικα στα Κινέζικα».
Αν αναλογιστούμε άλλωστε την λειτουργία των greeklish κατανοούμε πως πρέπει να πάψουμε να ανησυχούμε τόσο πολύ συμπληρώνει η κ. Κακριδή. «Με την χρήση τους εκφράζονται συγκεκριμένα πράγματα, και εξυπηρετούνται ορισμένες ανάγκες, κυρίως αυτή της ταχύτητας και της οικονομίας. Επιπλέον η χρήση τους μαρτυρά εν μέρει και την ταυτότητα του χρήστη, ο οποίος τις περισσότερες φορές είναι νέος. Η γραφή της ελληνικής γλώσσας με λατινικούς χαρακτήρες για τους νέους μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα. Ίσως είναι ένας τρόπος να μην καταλαβαίνουν οι μεγαλύτεροι αλλά και ένας τρόπος να δείξουν ότι βρίσκονται μέσα σε μια νεανική κουλτούρα που δημιουργούν οι ίδιοι, που περιλαμβάνει την άριστη γνώση της τεχνολογία, που απαιτεί τη διαφοροποίηση από τους γονείς τους και από το κατεστημένο».

Καταφύγιο για τους ανορθόγραφους

Σύμφωνα με την κ. Κακριδή ένας άλλος λόγος τον οποίο υποστηρίζουν αρκετοί χρήστες της συγκεκριμένη γραφής, σχετίζεται με την ορθογραφία. Πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται πως χρησιμοποιούν τα greeklish για να μην φαίνονται οι ανορθογραφίες τους. Η απάντηση και ίσως και η λύση για αυτό, μπορεί να δοθεί εάν κοιτάξουμε στην ουσία το πόσο αυστηροί είμαστε με την ορθογραφία και πόσο εύκολα μπορούμε να χαρακτηρίσουμε κάποιον ανορθόγραφο ως αμόρφωτο. Μην θέλοντας να εκτεθούν σε μια τέτοια σκληρή κριτική ωθούνται πολλές φορές στην χρήση των greeklish. Δηλαδή όσο πιο αυστηροί είμαστε με την ορθογραφία, τόσο ο κόσμος, μικρότεροι και μεγαλύτεροι, θα αποφεύγει τα ελληνικά τα οποία μπορούν να τους εκθέσουν σε τέτοιου είδους μέσα».

Στην άποψη που θέλει την καθημερινή χρήση των greeklish να μας απομακρύνει από την σωστή ορθογραφία ο κύριος Ανδρουτσόπουλος αντιτείνει τα ερεθίσματα της ελληνικής γραφής που λαμβάνουν καθημερινά τα παιδιά. «Αυτό ίσως θα μπορούσε να συμβεί στα παιδιά. Παρόλα αυτά θα πρέπει να υπολογίζουμε τα ελληνικά κείμενα με τα οποία έρχονται σε επαφή καθημερινά τα παιδιά»

Συμπληρώνοντας η κ. Κακριδή προτρέπει να συνυπολογίσουμε και τις περιστάσεις στις οποίες χρησιμοποιούνται. «Πόσες φορές χρησιμοποιούμε greeklish και πόσες ελληνικά; Τα greeklish χρησιμοποιούνται κατά βάση στους υπολογιστές και όχι σε όλες τις περιστάσεις. Ένα κείμενο για μια δημόσια υπηρεσία, για το σχολείο και πολλά άλλα θα το γράψουμε στα ελληνικά».

Ισχυρή Ελληνική Ταυτότητα

Η ισχυρή ελληνική ταυτότητα είναι άλλωστε σύμφωνα με την κ. Κακριδή η απάντηση στους κινδυνολόγους. «Πιστεύετε ότι υπάρχει περίπτωση τα greeklish να επηρεάσουν το ελληνικό αλφάβητο; Εγώ δεν νομίζω πως υπάρχει. Η ελληνική ταυτότητα είναι πολύ ισχυρή για να ανησυχούμε για την επιρροή των greeklish στην ελληνική γλώσσα. Αν και πιστεύω πως κανείς δεν μπορεί να κάνει απόλυτες κρίσεις για το μέλλον, θεωρώ πως η ταυτότητα και το αλφάβητό του Έλληνα είναι τόσο ισχυρό που ίσως μας οδηγεί στο αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που κάποιοι φοβούνται».

«Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και το πώς διαμορφώνεται ο δημόσιος λόγος για τα greeklish ο οποίος έχει ωθήσει στον στιγματισμό τόσο αυτών όσο και των χρηστών τους. Πολλοί είναι οι δικτυακοί τόποι πλέον που δεν δέχονται τα greeklish» συμπληρώνει ο κ. Ανδρουτσόπουλος.

Απλούστευση του λεξιλογίου

Ο εξορθολογισμός της ορθογραφίας, ή όπως τον αποκαλούν μερικοί η απλούστευσή της, γίνεται σύμφωνα με την κ. Κακριδή με σκοπό να καταργηθούν οι δυσκολίες και να διευκολυνθούν οι νεότερες γενιές στην κατάκτησή της. Ο εκσυγχρονισμός της γιατί περί αυτού πρόκειται παρατηρείται σε όλα τα κράτη και όχι στα greeklish όπως υπογραμμίζει.

«Δεν μπορεί η ορθογραφία να παραμένει ολόιδια συνεχώς όλα τα κράτη εκσυγχρονίζουν, απλοποιούν, εξορθολογίζουν, όπου μπορούν και όσο μπορούν την ορθογραφία τους. Η ιστορική ορθογραφία άλλωστε δεν αντιπροσωπεύει το πώς προφέρεται τώρα μια γλώσσα, τουλάχιστον στις περισσότερες δυτικές γλώσσες που εμείς γνωρίζουμε. Μάλιστα τα αγγλικά και τα γαλλικά είναι πολύ πιο συντηρητικά από τα ελληνικά, δηλαδή διατηρούν τρόπο ορθογράφησης που δεν αντιπροσωπεύει καθόλου τα φωνήματα που προφέρονται. Ωστόσο κανένας δεν θέλει σήμερα να καταργήσει την ιστορική ορθογραφία, δεν υπάρχει τέτοιο αίτημα. Αν υπάρχει μια τάση απλούστευσης της γλώσσας είναι για να κατακτάται πιο εύκολα από τις νέες γενιές, να μην δημιουργεί μεγάλες δυσκολίες στον γράφοντα. Στο σχολείο το πρώτο στάδιο του γραμματισμού τα παιδιά πρέπει να μάθουν το αλφάβητο και τις αντιστοιχίες του, δηλαδή τί προφέρουμε και τί γράφουμε. Αν με την εκμάθηση αυτή καταναλώσουμε όλο το χρόνο και δεν περάσουμε και κάποια στιγμή σε μια κριτική ανάγνωση του περιεχομένου τότε έχουμε χάσει συνολικά».

«Μπορεί να υπάρχουν κάποιες τάσεις απλοποίησης της χρήσης στην πράξη αλλά δεν υπάρχει θεσμική απλοποίηση ή αλλαγή του ορθογραφικού συστήματος»σημειώνει ο κ. Ανδρουτσόπουλος.

«Χάου ντου γιου ντου»

Στον αντίποδα τον τελευταίο καιρό παρατηρούμε και το φαινόμενο της ελληνογραφής των λατινικών, για παράδειγμα «Χαου ντου γιου ντου». «Σίγουρα δεν μπορεί να θεωρηθεί τάση η αντίστροφη εκδοχή. Από μόνη της υποδεικνύει πως πρόκειται για κάτι παιγνιώδες ή ειρωνικό. Νομίζω ότι γίνεται στα πλαίσια της πλάκας, και μάλιστα είναι και απολύτως σεβαστό αφού κατά βάθος υποδηλώνει μια κάποια απόσταση από τα πράγματα μια έλλειψη σοβαροφάνειας» εξηγεί η κ. Κακριδή.

Ο κύριος Ανδρουτσόπουλος συμπληρώνει πως «το να ελληνογράφονται τα αγγλικά είναι λογικό από τη στιγμή που ο χρήστης εξοικειώνεται με το φαινόμενο της μεταγραφής. Και αυτό το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο και σίγουρα κάτι εκφράζει. Για παράδειγμα θυμάμαι ένα πόστερ του τραγουδιστή Νότη Σφακιανάκη όπου η αγγλική λεζάντα είχε μεταγραφεί με ελληνικούς χαρακτήρες, θέλοντας να σατιρίσει ίσως την μόρφωση του καλλιτέχνη».

Με βάση τις βασικές αρχές της γλωσσολογίας τις λειτουργίες των γλωσσών σε διάφορες ομάδες πληθυσμού, όπως για παράδειγμα αυτή των νέων αλλά και τις διάφορες περιστάσεις χρήσης της γλώσσας που αλλάζουν, νομίζω πως το φαινόμενο των greeklish δεν είναι κάτι τόσο ανησυχητικό. Παρόλο που δεν παροτρύνει κανείς την χρήση του, σίγουρα δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως η χρήση τους είναι σωστή λάθος…

Διαβάστε όλα τα θέματα της ενότητας Weekend του newsbeast.gr