Οι λεπτές ισορροπίες στην «πυριτιδαποθήκη» των Βαλκανίων

Τα Βαλκάνια, το επί αιώνες σταυροδρόμι πολιτισμών μεταξύ ευρωπαϊκής και ασιατικής ηπείρου, ονομάστηκαν «πυριτιδαποθήκη» της Ευρώπης και ακόμη και σήμερα ο χαρακτηρισμός αυτός τα ακολουθεί. Οι αναζωπυρώσεις της έντασης στην περιοχή είναι συχνές, με τελευταία παραδείγματα το διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ Αλβανίας και Σερβίας με αφορμή έναν… ποδοσφαιρικό αγώνα, αλλά και το τεταμένο κλίμα που δημιούργησε στις σχέσεις χωρών της χερσονήσου η προσφυγική κρίση που διανύουμε. «Αν θέλετε να καταλάβετε τι είναι τα Βαλκάνια πρέπει πρώτα να μάθετε μυθολογία και ύστερα γεωγραφία ή ιστορία. Κανείς γεωγράφος δεν ξέρει που πρέπει να τοποθετηθούν τα βόρεια σύνορα της βαλκανικής χερσονήσου», έγραφε ο Βασίλης Ραφαηλίδης στο βιβλίο του «Οι λαοί των Βαλκανίων». Θεωρείται, πάντως, γενικώς αποδεκτό πως τη βαλκανική χερσόνησο ή τη χερσόνησο του Αίμου, όπως αλλιώς αποκαλείται, αποτελούν η Αλβανία, η Βοσνία και Ερζεγοβίνη, η Βουλγαρία, η Ελλάδα, η Κροατία, το Μαυροβούνιο, η ΠΓΔΜ, η Σερβία και το Κόσοβο, το οποίο δεν αναγνωρίζεται ως ανεξάρτητο κράτος από τη χώρα μας. Στον κατάλογο αναφέρονται συχνά και η Ρουμανία και η Σλοβενία, που βρίσκονται τα όρια των Βαλκανίων, καθώς και ένα μικρό τμήμα της Τουρκίας (Ανατολική Θράκη). Η λέξη μπαλκάν είναι τούρκικη και σημαίνει βουνό, συγκεκριμένα, ψηλό και δασώδες βουνό. Η ταραχώδης ιστορία των εθνικά, γλωσσικά και θρησκευτικά ανομοιόμορφων Βαλκανίων μετρά αρκετούς αιώνες ζωής. Τον 19ο αιώνα, οι περισσότεροι βαλκανικοί λαοί απέκτησαν με αιματηρούς απελευθερωτικούς πολέμους την ανεξαρτησία τους από τον τουρκικό ζυγό. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα οι κάτοικοι της χερσονήσου βίωσαν δύο βαλκανικούς και δύο παγκόσμιους πολέμους, με οδυνηρές συνέπειες. Αλλά και στα τέλη του αιώνα, όταν στην υπόλοιπη Ευρώπη επικρατούσε η ειρήνη, στη Γιουγκοσλαβία ξεσπούσε πόλεμος, που οδήγησε στη δημιουργία έξι νέων κρατών στην περιοχή (Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κροατία, ΠΓΔΜ, Σερβία, Σλοβενία και Μαυροβούνιο). Θα ακολουθήσει αργότερα η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσόβου, το οποίο έχει σήμερα αναγνωριστεί από περίπου 110 χώρες και από 23 από τα 28 μέλη της Ε.Ε. Επιπλέον, επί πολλές δεκαετίες μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα βαλκανικά κράτη ήταν ενταγμένα σε αντίπαλους συνασπισμούς, με αποτέλεσμα στις σχέσεις τους να επικρατεί κλίμα καχυποψίας. Η κατάρρευση, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, των καθεστώτων που επικρατούσαν έως τότε σε αρκετές χώρες της περιοχής προκάλεσε σοβαρή πτώση του βιοτικού επιπέδου και οδήγησε μεγάλο αριθμό κατοίκων στη μετανάστευση. Οι ισορροπίες στην περιοχή παραμένουν ακόμη και σήμερα, 25 χρόνια αργότερα, εξαιρετικά λεπτές. Τα Βαλκάνια παραμένουν μια «βραδυφλεγής βόμβα», κάτι που κατέδειξαν άλλωστε και τα τελευταία γεγονότα με τον πλέον εμφατικό τρόπο. Αρκεί μια σπίθα για να ανάψει η φωτιά…

Το Κόσοβο, η «Μεγάλη Αλβανία» και η ένταση με τη Σερβία

Βασικό αγκάθι στις ταραγμένες σχέσεις Αλβανίας και Σερβίας αποτελεί αναμφισβήτητα το Κοσσυφοπέδιο. Αλλά και η ιδέα της «Μεγάλης Αλβανίας» που προωθούν έντονα εθνικιστικές ομάδες στη γειτονική χώρα δεν βοηθά στην εξομάλυνση των σχέσεων των δύο χωρών. Πάντως πολιτικοί αναλυτές υπογραμμίζουν πως η αντιπαράθεση έχει βαθιές ρίζες, πρόκειται για μια κόντρα με ιστορικό υπόβαθρο αιώνων, όταν και ξεκίνησαν οι εθνικές διεκδικήσεις των δύο χωρών. Άλλοι πάλι τοποθετούν την έναρξη των τεταμένων σχέσεων στη σύσταση του αλβανικού κράτους το 1912 και την αναγνώρισή του το 1913, αλλά στην προσάρτηση του αλβανόφωνου, κατά κύριο λόγο, Κοσόβου στη Σερβία. Η ένταση στις σχέσεις των δύο χωρών χτύπησε «κόκκινο» το 1999, όταν το Κόσοβο διεκδίκησε την ανεξαρτησία του, έχοντας τη στήριξη της Αλβανίας. Μέχρι τότε η περιοχή αποτελούσε περιοχή της Γιουγκοσλαβίας. Οι βομβαρδισμοί, ο πόλεμος και η δράση του Απελευθερωτικού Στρατού του Κοσόβου ήταν τα κύρια στοιχεία των ετών που ακολούθησαν. Το 2008, το Κόσοβο κήρυξε την ανεξαρτησία του, μια κίνηση που δεν έγινε ποτέ αποδεκτή από τη Σερβία, παρά τις διεθνείς προσπάθειες για προσέγγιση των δύο πλευρών. Πριν από περίπου έναν χρόνο, η ένταση μεταξύ Αλβανίας και Σερβίας αναζωπυρώθηκε εκ νέου στη διάρκεια ποδοσφαιρικού αγώνα μεταξύ των εθνικών ομάδων των δύο χωρών στο Βελιγράδι, όταν ένα drone με τη σημαία της «Μεγάλης Αλβανίας» έκανε την εμφάνισή του στη γήπεδο, πυροδοτώντας βίαιες αντιδράσεις. Μια νέα διπλωματική κρίση αναδύθηκε, μετά το -φαινομενικά τουλάχιστον- ήρεμο διάστημα των τελευταίων ετών. Το όνειρο των Αλβανών εθνικιστών, που έρχονται τελευταία ολοένα και περισσότερο στο προσκήνιο, αποτελεί μια Αλβανία που περιλαμβάνει τη χώρα στα σημερινά σύνορά της, το Κόσοβο, αλλά και τμήματα από τέσσερα ακόμη ανεξάρτητα βαλκανικά κράτη: Ελλάδα, Σερβία, Μαυροβούνιο και ΠΓΔΜ. Δημοσκόπηση της αμερικανικής εταιρείας Gallup που πραγματοποιήθηκε το 2010 είχε αποκαλύψει ότι το 62% των Αλβανών στην Αλβανία, το 81% αυτών στο Κόσοβο και το 52% στην ΠΓΔΜ τάσσονταν υπέρ της δημιουργίας ενός «μεγάλου αλβανικού» κράτους. Λάδι στη φωτιά έριξε πρόσφατα με δηλώσεις του και ο πρωθυπουργός της Αλβανίας Έντι Ράμα, σημειώνοντας πως «η ενοποίηση των Αλβανών της Αλβανίας και του Κοσόβου είναι αναπόφευκτη». Η κατάσταση μύρισε ξανά «μπαρούτι» όταν στις αρχές Οκτωβρίου το λεωφορείο που μετέφερε την αποστολή της Σερβίας στα Τίρανα για τη διεξαγωγή ποδοσφαιρικού αγώνα για τα προκριματικά του Euro 2016 δέχτηκε επίθεση με πέτρες. Παρά την έκκληση Ράμα «να νικήσει η ευπρέπεια», Αλβανοί κυκλοφορούσαν βίντεο στο διαδίκτυο, υποσχόμενοι «κόλαση» στους σέρβους ποδοσφαιριστές. Το νέο περιστατικό οδήγησε σε διπλωματικό επεισόδιο: Η Σερβία διέκοψε τις διπλωματικές σχέσεις με τον αλβανό πρέσβη στο Βελιγράδι μετά την άρνησή του να παραλάβει νότα διαμαρτυρίας για τα γεγονότα στα Τίρανα.

Η ονομασία της ΠΓΔΜ

Η διαμάχη για το ζήτημα της ονομασίας προέκυψε το 1991, όταν η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας αποσχίστηκε από την ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβία και ανακήρυξε την ανεξαρτησία της υπό το όνομα «Δημοκρατία της Μακεδονίας». Οι ρίζες του ζητήματος του ονόματος ανάγονται στην επαύριο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο στρατάρχης Τίτο διαχώρισε από τη Σερβία την περιοχή που καλείτο μέχρι τότε Vardar Banovina, χορηγώντας της καθεστώς ομόσπονδης συνιστώσας της τότε νέας ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας και μετονομάζοντάς την αρχικά σε «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας» και, στη συνέχεια, σε «Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας». Το ζήτημα της ονομασίας εξακολουθεί και σήμερα να αποτελεί σημείο τριβής στις σχέσεις των δύο χωρών, με την Ελλάδα να επιμένει στη θέση της: σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό πριν από τη λέξη «Μακεδονία» που θα ισχύει έναντι όλων (erga omnes), για κάθε χρήση, εσωτερική και διεθνή. Η ΠΓΔΜ, πάλι, επιμένει στο συνταγματικό της όνομα «Δημοκρατία της Μακεδονίας», με το οποίο έχει αναγνωριστεί και από πλήθος κρατών. Το 1995, η Ελλάδα και η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας συνομολόγησαν μια Ενδιάμεση Συμφωνία, η οποία επέβαλε έναν δεσμευτικό «κώδικα συμπεριφοράς». Επί τη βάσει της Ενδιάμεσης Συμφωνίας τα δύο μέρη άρχισαν διαπραγματεύσεις υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, οι οποίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Το 2011, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης έκανε δεκτή προσφυγή της ΠΓΔΜ κατά της Ελλάδας, κρίνοντας ότι η Αθήνα παραβίασε την Ενδιάμεση Συμφωνία, προβάλλοντας αντίρρηση στη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι, τον Απρίλιο του 2008, στην πρόσκληση ένταξης των Σκοπίων στη Συμμαχία. Μία πρόσφατη πρόκληση της ΠΓΔΜ αποτέλεσε η τοποθέτηση το 2011 του αγάλματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου έφιππου στον Βουκεφάλα στην κεντρική πλατεία των Σκοπίων. Η κίνηση ξεσήκωσε πλήθος αντιδράσεων, με τους διεθνείς αναλυτές να προειδοποιούν ότι θα περιπλέξει ακόμη περισσότερο τις σχέσεις των δύο χωρών. Ένα περίπου χρόνο πριν, η βρετανική εφημερίδα Guardian δημοσίευε ένα άρθρο για τη μακροχρόνια διαμάχη μεταξύ Αθήνας και Σκοπίων για την «πατρότητα» του μεγάλου στρατηλάτη, σχολιάζοντας πως, ενώ βρίσκονταν σε εξέλιξη οι ανασκαφές στην Αμφίπολη, ο Νίκολα Γκρούεφκι αποφάσιζε να τοποθετηθούν σε ένα νέο αρχαιολογικό μουσείο κέρινα ομοιώματα του Μ. Αλέξανδρου και των γονιών του.

Η προσφυγική κρίση δοκιμάζει τις σχέσεις Σερβίας-Κροατίας

Οι τόνοι ανέβηκαν επικίνδυνα το τελευταίο διάστημα μεταξύ Σερβίας και Κροατίας, ανασύροντας στη μνήμη αρκετών την περίοδο του πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Έπειτα από χρόνια συμφιλίωσης, οι εύθραυστες ισορροπίες ήρθαν ξανά στο προσκήνιο εξαιτίας της προσφυγικής κρίσης, με τις δύο χώρες να προχωρούν στην επιβολή εμπάργκο στην εισαγωγή αγαθών και οχημάτων η μία σε βάρος της άλλης, αλλά και ιδιαίτερα σκληρών χαρακτηρισμών. Με τις μνήμες ακόμη νωπές από τη σύγκρουση της περιόδου 1991-1995 και με βάση το ιστορικό υπόβαθρο των σχέσεων των δύο χωρών, αναλυτές έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου πως το μεταναστευτικό μπορεί να αποτελέσει νέα αφορμή έντασης στις πολιτικές σχέσεις Σερβίας και Κροατίας. Μάλιστα, μόλις τον Φεβρουάριο του 2015 πήρε τέλος μια 15ετής δικαστική διαμάχη ανάμεσα στις δύο χώρες, οι οποίες είχαν προσφύγει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ICJ), κατηγορώντας η μία την άλλη για γενοκτονία. Η Κροατία, το 1999 προσέφυγε στο ICJ, διατυπώνοντας τον ισχυρισμό ότι η Σερβία διέπραξε γενοκτονία στην πόλη Βούκοβαρ και σε άλλες περιοχές, το 1991. Η Σερβία, το 2010 κατέθεσε την αντιπροσφυγή, υποστηρίζοντας ότι εκδιώχθηκαν πάνω από 200.000 Σέρβοι από την Κροατία στη διάρκεια της στρατιωτικής επιχείρησης «Καταιγίδα». Το δικαστήριο αποφάνθηκε τελικά πως ούτε η Κροατία ούτε η Σερβία διέπραξαν γενοκτονία η μία εναντίον της άλλης στη διάρκεια του πολέμου στην Κροατία για την απόσχιση από την Γιουγκοσλαβία.

Τα «αγκάθια» στις σχέσεις Ελλάδας-Αλβανίας

Με τα ζητήματα εθνικισμού και μεγαλοϊδεατισμού να παραμένουν ψηλά στην πολιτική ρητορική της γείτονας χώρας, δεν είναι λίγες οι φορές που οι σχέσεις των δύο χωρών έχουν εισέλθει σε δυσμενή φάση και μάλιστα αρκετά πρόσφατα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ρηματική διακοίνωση, τον περασμένο Μάιο, του αλβανικού υπουργείου Εξωτερικών, με την οποία ζητούσε την τροποποίηση του προγράμματος ερευνών της Ελλάδας στο Ιόνιο για υδρογονάνθρακες, με το αιτιολογικό ότι παραβιάζεται η αλβανική υφαλοκρηπίδα, μια κίνηση που προκάλεσε την έντονη ενόχληση της ελληνικής κυβέρνησης. Η ενέργεια αυτή αποτέλεσε ουσιαστικά συνέχεια της πολιτικής που εγκαινίασε η Αλβανία το 2009, όταν ο τότε αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και σήμερα πρωθυπουργός Έντι Ράμα οργάνωσε και πέτυχε προσφυγή στο Συνταγματικό Δικαστήριο για την ακύρωση της συμφωνίας. Η Αλβανία θεωρεί ότι η συμφωνία του 2009 για τις θαλάσσιες ζώνες των δύο χωρών ήταν ετεροβαρής για την ίδια και έκτοτε ζητά επαναδιαπραγμάτευση. Ένα από τα ζητήματα που θέτει η αλβανική πλευρά είναι ότι τα Διαπόντια Νησιά βορείως της Κέρκυρας δεν δικαιούνται πλήρη επήρεια στην υφαλοκρηπίδα. Λάδι στη φωτιά έριξαν και οι πρόσφατες δηλώσεις του Έντι Ράμα, με αφορμή τις καταστροφές στον ναό στους Δρυμμάδες Χειμάρρας. Σε ερώτημα αλβανού πολίτη μέσω Twitter, αν οι δηλώσεις του εκπροσώπου του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών για τα επεισόδια στον ιερό ναό του Αγίου Αθανασίου, με τις οποίες καλούσε τα Τίρανα να σεβαστούν τις θρησκευτικές ελευθερίες, αποτελούν επέμβαση στα εσωτερικά της Αλβανίας, ο κ. Ράμα απάντησε: «Το έκαναν συχνά στο παρελθόν, το κάνουν ακόμα, αλλά πιο σπάνια. Θα τους χρειαστεί λίγος ακόμη χρόνος για να το συνειδητοποιήσουν». Ένα άλλο ζήτημα που προκάλεσε την ενόχληση του ελληνικού ΥΠΕΞ πρόσφατα είναι η επαναφορά του θέματος της τσαμουριάς. Ο πρόεδρος του κόμματος των Τσάμηδων PDIU, Σπετίμ Ιντρίζι, μετά την εκλογή του στο αξίωμα του αντιπροέδρου της αλβανικής Βουλής, δήλωσε «πεπεισμένος ότι όταν οι αλβανοί της τσαμουριάς στην Ελλάδα θα κερδίσουν τα δικαιώματά τους, σύντομα θα έχουμε και τσάμη αντιπρόεδρο στη Βουλή της Ελλάδος». «Η επιλογή προσώπων που είναι φορείς αλυτρωτικών αντιλήψεων σε υψηλά αξιώματα δεν προάγει την φιλία και τη συνεργασία», ήταν η απάντηση της Ελλάδας.

Βουλγαρία και ΠΓΔΜ

Η Βουλγαρία ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την ανεξαρτησία της ΠΓΔΜ, όχι όμως και την ύπαρξη ξεχωριστού έθνους Σλαβομακεδόνων και ξεχωριστής σλαβομακεδονικής γλώσσας αφού θεωρεί τους πολίτες της ΠΓΔΜ ως ομόεθνους και ομόγλωσσούς της. Δεκάδες χιλιάδες πολίτες της ΠΓΔΜ που αποδεικνύουν εθνική βουλγαρική καταγωγή μπορούν να λάβουν βουλγαρικό διαβατήριο. Ανάμεσά τους είναι και ο πρώην πρωθυπουργός των Σκοπίων και ηγέτης του ΒΜΡΟ-DPNME Λιούπτσο Γκεοργκίεφσκι. Οργή είχαν προκαλέσει στη Βουλγαρία το 2009 οι δηλώσεις Γκρούεφσκι να συμπεριλάβει στη «Μακεδονία» τους Έλληνες Μακεδόνες και τους λεγόμενους «Μακεδόνες του Πιρίν» της Βουλγαρίας. Το 2013, η Βουλγαρία προειδοποίησε την ΠΓΔΜ ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το δικαίωμά της για βέτο στη διαδικασία ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εκτός εάν τηρηθεί η αρχή της καλής γειτονίας. Αφορμή ήταν η «συνεχιζόμενη αντιβουλγαρική υστερία» στα ΜΜΕ της χώρας.

Ακόμη πιο πρόσφατα, ο ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ έκανε λόγο για «πιθανό σχέδιο διάλυσης της ΠΓΔΜ και μοιράσματός της μεταξύ Βουλγαρίας και Αλβανίας», προκαλώντας τη σφοδρή αντίδραση του βούλγαρου ομολόγου του Ντάνιελ Μίτοφ. Την ίδια περίπου περίοδο, η Βουλγαρία ενίσχυε τις στρατιωτικές της δυνάμεις στα σύνορα με την ΠΓΔΜ, λόγω της πολιτικής κρίσης στη χώρα και των γεγονότων στο Κουμάνοβο. «Περίπου 90.000 Βούλγαροι υπήκοοι με βουλγαρικά διαβατήρια ίσως επιστρέψουν στη Βουλγαρία. Πρέπει να είμαστε έτοιμοι σε περίπτωση πιθανής ανθρωπιστικής κρίσης», είχε δηλώσει ο Μπόικο Μπορίσοφ.

Η περίπτωση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης

Είκοσι χρόνια μετά τον τερματισμό του πολέμου (1992-1995), που υπολογίζεται ότι προκάλεσε 100.000 θανάτους, ο διχασμός και η επιφυλακτικότητα κυριαρχεί στις σχέσεις των τριών μεγαλύτερων εθνοτικών ομάδων στη χώρα (Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, Σέρβοι και Κροάτες). Το κράτος που προέκυψε με τη συμφωνία του Ντέιτον αποτελείται από δύο ξεχωριστές οντότητες, την Ομοσπονδία Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και τη Σερβική Δημοκρατία, καθώς και από την περιοχή του Μπρέτσκο (Brčko) στο βορά που τελεί υπό ειδικό καθεστώς.

Το 2014, τα διεθνή Μέσα έκαναν λόγο για την «Άνοιξη της Βοσνίας», με αφορμή τις βίαιες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις που ξέσπασαν στη χώρα και προκάλεσαν τον τραυματισμό εκατοντάδων ανθρώπων. Η Βοσνία, μία από τις φτωχότερες χώρες της Ευρώπης, βρίσκεται συχνά αντιμέτωπη με εσωτερικές κρίσεις, ενώ η πολιτική αστάθεια αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην ενταξιακή πορεία της χώρας. Πριν από λίγες ημέρες, οι προετοιμασίες των αρχών της Σερβικής Δημοκρατίας με στόχο τη διενέργεια δημοψηφίσματος για το έργο των δικαστικών θεσμών σε κρατικό επίπεδο, του δικαστηρίου και της εισαγγελίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, προκάλεσαν την έντονη ανησυχία της Ε.Ε. Η Ένωση προειδοποίησε πως η διενέργεια του δημοψηφίσματος θα θέσει σε δοκιμασία τη συνοχή, την κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της χώρας, ενώ θα υπάρξει και κίνδυνος υπονόμευσης της περαιτέρω προόδου της χώρας στην ενσωμάτωση στην Ε.Ε.

«Εδώ είναι Μπαλκάνια, δεν είναι παίξε γέλασε»

Τα ανήσυχα Βαλκάνια βρίσκουν διαρκώς τον τρόπο να τραβούν την προσοχή πάνω τους. Οι σκελετοί του ταραγμένου παρελθόντος της περιοχής, τα σύνορα των περισσότερων κρατών της οποίας διαμορφώθηκαν μόλις 20 χρόνια πριν, επανέρχονται στο προσκήνιο, υπενθυμίζοντας τις εξαιρετικά λεπτές ισορροπίες που επικρατούν και σήμερα στην πιο επικίνδυνη περιοχή της Ευρώπης. Τα Βαλκάνια ήταν και παραμένουν η «πυριτιδαποθήκη» της ευρωπαϊκής ηπείρου. Δείτε όλα τα θέματα του Weekend