Ο «δρ ατομική βόμβα» Ρόμπερτ Οπενχάιμερ

Όταν ο θεωρητικός φυσικός που πρωτοπόρησε στην κατασκευή της ατομικής βόμβας είδε με τα μάτια του την πρώτη πυρηνική δοκιμή, δεν μπορούσε παρά να σιγομουρμουρίσει τα περίφημα σήμερα λόγια του: «Τώρα έχω γίνει θάνατος, καταστροφέας των κόσμων»! Κι αυτό γιατί ο «πατέρας της ατομικής βόμβας», όπως αποκαλείται συχνά, αναγνώρισε την πρωτοφανώς τρομακτική ισχύ του όπλου μαζικής καταστροφής που έμελλε να σφραγίσει τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σηματοδοτώντας έτσι το οριστικό του τέλος τον Αύγουστο του 1945. Μόνο που οι ιαπωνικές πόλεις Χιροσίμα και Ναγκασάκι είχαν ισοπεδωθεί. Το όνομα του Οπενχάιμερ προκαλεί σήμερα ανατριχίλες, καθώς έχει συνδεθεί στη λαϊκή συνείδηση με την πιο σκληρή και τραγική στιγμή του Β’ Παγκοσμίου: τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα (και λίγο αργότερα στο Ναγκασάκι) και τους χιλιάδες νεκρούς και σακατεμένους ανθρώπους που άφησε αυτή πίσω της. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ όμως ήταν μια πολυσύνθετη και γοητευτική προσωπικότητα, που συνέδεσε την πορεία αλλά και τη ζωή του με κρίσιμες στιγμές της παγκόσμιας ιστορίας, αλλά και της ιστορίας της επιστήμης. Η συναρπαστική του σταδιοδρομία (επιστημονική και πολιτική) αλλά και η σταυροφορία καταρράκωσης του κύρους του την εποχή του μακαρθισμού προσυπογράφουν μια αινιγματική ζωή που ξεπήδησε μέσα από τις στάχτες του πολέμου. Ο θρίαμβος και η πτώση του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ δεν μπορούν όμως να αποκαλύψουν στο ασφυκτικό τους δίπολο ποιος ήταν πράγματι ο διαπρεπής θεωρητικός φυσικός και επιστημονικός διευθυντής του «Σχεδίου Μανχάταν»: χαρισματικός ηγέτης και εστέτ τύπος, χαρακτηριζόταν πάντα από έντονη αμφισημία. Ο πατέρας του πυρηνικού ολέθρου στον πόλεμο βρήκε κατόπιν το μυστικό της αστείρευτης ηλιακής ενέργειας, προειδοποιώντας πάντα για τους τρομερούς κινδύνους της βόμβας του. Κάτι για το οποίο θα τον έβαζε στο στόχαστρο το αμερικανικό κατεστημένο και θα στρεφόταν τελικά εναντίον του. Η μεταπολεμική αντίθεσή του στην κατασκευή της ακόμα πιο ισχυρής υδρογονοβόμβας και οι διακηρύξεις του για διεθνή έλεγχο του πυρηνικού οπλοστασίου έκαναν τους «κόκκινους» κυνηγούς των ΗΠΑ να τον θεωρήσουν κομμουνιστή! Η οδύνη και ο εξευτελισμός που υπέστη ο Οπενχάιμερ το 1954, κατηγορούμενος ως επικίνδυνος για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ(!), δεν ήταν μια μεμονωμένη περίπτωση την εποχή του μακαρθισμού, αν και ο Οπενχάιμερ δεν ήταν ο συνηθισμένος κατηγορούμενος του αντικομουνιστικού μένους: Γοητευτικός, μανιώδης καπνιστής, ψηλός και αδύνατος, γνώστης των αρχαίων ελληνικών, φίλος της γαλλικής και ρωσικής λογοτεχνίας, λάτρης της ποίησης και του γυναικείου φύλου, ένας σωστός εθνικός ήρωας, υπόδειγμα επιστήμονα και δημόσιου λειτουργού, ήταν πολλά περισσότερα απ’ όσα τον κατηγορούσε η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών. Για τους φιλελεύθερους συμβόλιζε τον άνθρωπο που αποκάλυπτε το ανήθικο πρόσωπο της Δεξιάς. Για τους πολιτικούς του εχθρούς ήταν ένας κομμουνιστής, ένας αποδεδειγμένος ψεύτης! Αν και στην πραγματικότητα ήταν ένας αινιγματικός άνθρωπος, προσιτός αλλά και απόμακρος, ευφυής αλλά και αφελής, παθιασμένος υποστηρικτής της κοινωνικής δικαιοσύνης αλλά και ακούραστος κυβερνητικός σύμβουλος. Ήταν ένας λαμπρός άντρας που βίωσε τόσο τον θρίαμβο όσο και την τραγωδία. Από την πολυτάραχη ζωή του αξίζει πάντως να θυμόμαστε ότι ο «πατέρας της ατομικής βόμβας» είχε προειδοποιήσει ευρέως ότι επρόκειτο για ένα όπλο μαζικού ολέθρου που διακρίσεις δεν κοιτούσε. Αν και η όλη ιστορία με την ατομική συνεχίζει να επισκιάζει το θεωρητικό του έργο στην αστροφυσική και πολλοί είναι αυτοί που θεωρούν μεγάλη παράλειψη τη μη βράβευση της επιστημονικής δουλειάς του με Νόμπελ. Αυτό συνέβη πιθανότατα γιατί πέθανε το 1967, πριν η θεωρητική δουλειά που είχε γίνει στη δεκαετία του 1930 αναγνωριστεί επισήμως ως επιστημονική τομή δηλαδή, αλλά και εξαιτίας του γεγονότος ότι ο Οπενχάιμερ δεν αφιέρωσε τη ζωή του αποκλειστικά σε έναν τομέα: ήταν από αυτούς τους πανεπιστήμονες που ήξεραν απλώς πολλά σε πολλούς τομείς και όχι τα πάντα σε έναν… Πρώτα χρόνια Ο Τζούλιους Ρόμπερτ Οπενχάιμερ γεννιέται στις 22 Απριλίου 1904 στη Νέα Υόρκη ως ο μεγαλύτερος από τους δύο γιους μιας οικογένειας γερμανοεβραίων εμιγκρέδων: ο πατέρας του ήταν ευκατάστατος χονδρέμπορος υφασμάτων και η μητέρα του ζωγράφος. Τα σχολικά χρόνια του Ρόμπερτ ήταν δύσκολα, καθώς ως παιδί ήταν κλεισμένος στον εαυτό του, σχεδόν ακοινώνητος και γεμάτος ανασφάλειες. Τον ξαναβρίσκουμε πρωτοετή φοιτητή στο Χάρβαρντ το 1922, όπου παράλληλα με τη φυσική και τη χημεία του πτυχίου του, παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας και γαλλικής φιλολογίας, επιδεικνύοντας ιδιαίτερη έφεση στις γλώσσες. Μαθαίνει έτσι λατινικά, ελληνικά, γαλλικά, γερμανικά και αργότερα (προκειμένου να δώσει μια διάλεξη στην Ολλανδία) ολλανδικά, στα οποία γίνεται ξεφτέρι μέσα σε έξι εβδομάδες! Αποφοιτώντας από το Χάρβαρντ, ο Οπενχάιμερ μετακομίζει στην Αγγλία για να βρεθεί στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και να ξεκινήσει με πάσα ακαδημαϊκή επισημότητα τις έρευνές του πάνω στην πυρηνική ενέργεια (1925). Έναν χρόνο αργότερα θα βρεθεί στα πανεπιστημιακά έδρανα του Γκέτινγκεν, επίσημος προσκεκλημένος του Μαξ Μπορν, όπου θα έρθει σε επαφή με μια σειρά διαπρεπών φυσικών, όπως ο Νιλς Μπορ. Όντας σε ένα από τα επίκεντρα των επιστημονικών τομών του καιρού του, ο Οπενχάιμερ αφήνει αξιομνημόνευτη δουλειά στο Γκέτινγκεν, παραμένοντας πάντα στο πλευρό του Μπορν, ενός από τους θεμελιωτές της κβαντικής μηχανικής. Στο Γκέτινγκεν θα ολοκληρώσει και τη διδακτορική του διατριβή το 1927, αφήνοντας τη δική του συνεισφορά στην κβαντική θεωρία των μορίων αλλά και στα συνεχή φάσματα, μέσω της δημιουργίας της λεγόμενης Προσέγγισης Μπορν-Οπενχάιμερ, παγκόσμιας σταθεράς πια στη κβαντική μοριακή θεωρία. Ο Οπενχάιμερ υπήρξε ένας από τους ελάχιστους αμερικανικούς φυσικούς που πήραν μέρος στη μεγάλη κβαντική επανάσταση. Τα χρόνια της Ευρώπης όμως δεν του αφήνουν τις καλύτερες εντυπώσεις, καθώς πάλευε με τους προσωπικούς του δαίμονες και έψαχνε απέλπιδα την ψυχική του ηρεμία. Κι έτσι η επιστημονική του περιήγηση στη Γηραιά Ήπειρο ολοκληρώνεται απρόοπτα το 1929 (αφού ξαναπέρασε από το Κέιμπριτζ, την Ολλανδία και τη Ζυρίχη) και επιστρέφει οριστικά στις ΗΠΑ, αναλαμβάνοντας θέσεις σε δύο μάλιστα πανεπιστήμια της Καλιφόρνια (Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ και Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνια)… Το «Manhattan Project» Τα επόμενα 13 χρόνια της ζωής του θα τα μοιράσει μεταξύ των δύο αυτών εκπαιδευτικών κέντρων, αν και αυτή η εποχή θα χαρακτηριστεί από έντονες πολιτικές και ιδεολογικές ανησυχίες. Στο προοδευτικό κλίμα του Μπέρκλεϊ, του σημαντικότερου ερευνητικού κέντρου θεωρητικής φυσικής στην Αμερική κατά τη δεκαετία του 1930, η ζωή του Οπενχάιμερ σημαδεύτηκε από την οικονομική ύφεση που έπληξε την Αμερική και την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη. Με πολλούς αριστερούς φίλους του στρατεύθηκε στον αγώνα υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης στο εσωτερικό και κατά του φασισμού στο εξωτερικό. Λίγα χρόνια μετά, αρχίζουν να κυκλοφορούν οι πρώτες φήμες που θέλουν τον φυσικό να διατηρεί στενές επαφές με το κομμουνιστικό κόμμα. Πολλά άτομα του κοντινού του περιβάλλοντος ήταν μέλη του κόμματος ή ανήκαν σε οργανώσεις που πρόσκεινται σε αυτό, αν και η συμμετοχή του ίδιου στην «κόκκινη» ιδεολογία δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ. Ήταν οι επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης στους σπουδαστές του, η δυσκολία στην εξεύρεση δουλειάς και τα τραγικά νέα από την Ευρώπη και ιδιαίτερα τη Γερμανία που τον ταρακούνησαν συθέμελα. Γνωρίστηκε με πρόσωπα που συνδέονταν με τοπικούς ριζοσπαστικούς κύκλους, την ίδια στιγμή που ο επίσης θεωρητικός φυσικός αδερφός του, Φρανκ, ήταν ενταγμένος στο κομμουνιστικό κόμμα. Ο Οπενχάιμερ πίστευε ότι η Σοβιετική Ένωση αποτελούσε το ανάχωμα στην επέκταση του ναζισμού και του φασισμού στην Ευρώπη και αυτό ακριβώς θα τον βάλει στο στόχαστρο του FBI για περισσότερο από 25 χρόνια! Αν και ο ίδιος ήταν πάντα ένθερμος οπαδός του λεγόμενου «New Deal» του Ρούσβελτ. Μέσα στο ταραγμένο αυτό πλαίσιο διορίζεται ο Οπενχάιμερ τον Ιούνιο του 1942 επιστημονικός διευθυντής του «Προγράμματος Μανχάταν» για την κατασκευή της ατομικής βόμβας. Παρά το γεγονός ότι ο διορισμός του στη διευθυντική θέση της μυστικής προσπάθειας κατασκευής της ατομικής βόμβας φάνταζε έκπληξη στους επιστημονικούς κύκλους των ΗΠΑ, μιας και ο Οπενχάιμερ δεν είχε εμπειρία στη διεύθυνση μεγάλου αριθμού ανθρώπων και στη διοίκηση εργαστηρίου που θα ήταν αποκλειστικά αφιερωμένο στην πειραματική και τεχνική εφαρμογή των θεωρητικών δεδομένων, ήταν μια καλή κίνηση τακτικής εκ μέρους της αμερικανικής κυβέρνησης. Κι αυτό γιατί ο ίδιος ήταν από την αρχή στο πλευρό των Αϊνστάιν και Leo Szilard στην οδύσσειά τους να προειδοποιήσουν την αμερικανική ηγεσία για το μυστικό πυρηνικό πρόγραμμα των Ναζί. Κι έτσι, μετά τη ναζιστική εισβολή στην Πολωνία το 1939, ο Οπενχάιμερ φάνταζε το ιδανικό πρόσωπο να αναλάβει το έργο να δαμάσει την πυρηνική ενέργεια για λογαριασμό του πολεμικού σκοπού. Ο ίδιος είχε ιδρύσει εξάλλου το εργαστήριο θεωρητικής φυσικής του Μπέρκλεϊ, που ήταν παγκόσμιος πόλος έλξης επιστημόνων και θα απέδιδε αργότερα τόσα και τόσα Νόμπελ Φυσικής. Βέβαια, την ώρα που η επιστημονική του φήμη έθετε τον Οπενχάιμερ στην κορυφή των υποψηφίων για τη θέση του διευθυντή του μυστικού προγράμματος κατασκευής της ατομικής βόμβας, ο αμερικανικός στρατός έδειχνε απροθυμία να του χορηγήσει άδεια ασφαλείας, καθώς τον υποπτεύονταν για παρασκηνιακές σχέσεις με τη Μόσχα! Το εργαστήριο μάλιστα στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού επιλέχθηκε από τον ίδιο τον Οπενχάιμερ, όπως και η στελέχωση της περιβόητης ομάδας επιστημόνων που θα πετύχαινε εκεί που απέτυχε η γερμανική αποστολή, αν και είχε επικεφαλής το βαρύ πυροβολικό της ευρωπαϊκής θεωρητικής φυσικής, τον ίδιο τον Βέρνερ Χάιζενμπεργκ! Ο Οπενχάιμερ ιδρύει λοιπόν τον νέο ερευνητικό σταθμό στο Λος Άλαμος φέρνοντας εκεί τα μεγαλύτερα μυαλά για να εργαστούν στην ανάπτυξη της ατομικής βόμβας. Παρά το φειδωλό αρχικό πλάνο και τα 6.000 δολάρια του κυβερνητικού κονδυλίου για το «Manhattan Project», ο Οπενχάιμερ κατέληξε στο τέλος να διαχειρίζεται περισσότερους από 3.000 ανθρώπους, την ίδια ώρα που ο τελικός προϋπολογισμός ανήλθε στα 2 δισ. δολάρια! H πρώτη πυρηνική λάμψη που άναψε ποτέ άνθρωπος ήταν αυτή που θα φαινόταν στη δοκιμή στις ερήμους του Νέου Μεξικού στις 16 Ιουλίου 1945, με κωδικό όνομα «Trinity» (οι Γερμανοί είχαν βέβαια παραδοθεί τον Μάιο του 1945, αλλά η προσπάθεια συνεχίστηκε ωσότου ολοκληρωθεί ο στόχος). Ο Οπενχάιμερ ανέφερε στον αδελφό του για την ατομική βόμβα ότι «απλώς δούλεψε», αν και όταν είδε το απόκοσμο μανιτάρι θυμήθηκε τους στίχους του ιερού ινδουιστικού έπους «Μπαγκαβάτ Γκίτα»: «Έγινα ο θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων». Ο Οπενχάιμερ συμφώνησε με την πλειονότητα των επιστημόνων που τασσόταν υπέρ της χρήσης του υπερόπλου ενάντια στην Ιαπωνία. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό: οι βόμβες ουρανίου 235 της 6ης Αυγούστου και πλουτωνίου της 9ης Αυγούστου 1945 ερημώνουν τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι παρελθόν… Χέρια βαμμένα με αίμα, σπίλωση και τέλος Την ώρα όμως που οι αναφορές για τις απώλειες στην Ιαπωνία έχουν ξεπεράσει κάθε προηγούμενο και οι μαύρες εικόνες κάνουν τον γύρο του κόσμου, ο Οπενχάιμερ είναι ένας από τους πρώτους που αρχίζουν να συνειδητοποιούν τις ηθικές προεκτάσεις της ατομικής ενέργειας. Κι έτσι παραιτείται από τα καθήκοντά του τον ίδιο χρόνο. Τη στιγμή μάλιστα της βράβευσής του για τη συνεισφορά του στον πόλεμο από τον ίδιο τον πρόεδρο Τρούμαν (25 Οκτωβρίου 1945 στον Λευκό Οίκο), ο μπερδεμένος συναισθηματικά Οπενχάιμερ δηλώνει δημόσια: «Κύριε πρόεδρε, αισθάνομαι ότι τα χέρια μου είναι βαμμένα με αίμα»! Ενταγμένος στο πολεμικό τμήμα της εποχής, δεν μετάνιωσε μεν για τη συμμετοχή του στην κατασκευή της ατομικής βόμβας και την αχρείαστη -και διπλή!- ρίψη της στην Ιαπωνία, μετατράπηκε ωστόσο από την πρώτη στιγμή σε μια από τις πιο δυνατές φωνές κατά της χρήσης της ατομικής ενέργειας τόσο για στρατιωτικούς όσο και βιομηχανικούς σκοπούς. Μίλησε για τις δυσάρεστες συνέπειες που μπορεί να έχει μια επιστημονική τομή («Με κάποιο είδος χοντροκομμένης αίσθησης, που καμιά χυδαιότητα, κανένα χιούμορ, καμιά υπερβολή δεν μπορεί να εξαλείψει, οι φυσικοί γνώρισαν την αμαρτία και αυτή είναι μια γνώση που δεν μπορούν να χάσουν») και πλέον ήταν πεπεισμένος ότι η ατομική βόμβα δεν έπρεπε να ξαναχρησιμοποιηθεί. Ο Οπενχάιμερ πρωτοστάτησε στην κίνηση για τον έλεγχο των πυρηνικών εξοπλισμών, αν και μετά την επιδείνωση των αμερικανοσοβιετικών σχέσεων στο τέλος της δεκαετίας του ’40 και την άνοδο στην εξουσία των Ρεπουμπλικανών το 1953, η αντίθεσή του στην κατασκευή της υδρογονοβόμβας και η απόρριψη των μαζικών πυρηνικών αντιποίνων προκάλεσαν την οργή του κατεστημένου εθνικής ασφαλείας της Ουάσιγκτον, το οποίο αποφάσισε να τον εξουδετερώσει. Στην εποχή του μακαρθισμού, ο «πατέρας της ατομικής βόμβας» θεωρήθηκε κίνδυνος για την εθνική ασφάλεια της Αμερικής και το 1954 απομακρύνθηκε ατιμωτικά από την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, όπου από τον Ιανουάριο του 1947 είχε διατελέσει πρόεδρος του συμβουλίου εμπειρογνωμόνων της. Καταμεσής του Ψυχρού Πολέμου και με τις ΗΠΑ να δίνουν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία στην προστασία των «πυρηνικών μυστικών», ο Οπενχάιμερ μίλησε ανοιχτά κατά του αμερικανικού μονοπωλίου στα ατομικά όπλα, κάτι που θα τον έφερνε στο στόχαστρο του FBI και του ίδιου του διαβόητου γερουσιαστή ΜακΚάρθι. Οι ανακρίσεις της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών επανέφεραν στο προσκήνιο τον διαπρεπή φυσικό, στοχεύοντας τώρα στους φίλους και συνεργάτες του, αλλά και στην οικογένειά του και το αριστερό παρελθόν του. Την άνοιξη του 1949, η μακαρθική επιτροπή διενεργούσε ακροάσεις σε αναζήτηση πυρηνικών κατασκόπων στο ερευνητικό κέντρο του Οπενχάιμερ στο Μπέρκλεϊ και τον πίεσε να αποκαλύψει τις πολιτικές προτιμήσεις βασικών συνεργατών του. Την ώρα που ο ίδιος καλούσε σε διεθνή έλεγχο της πυρηνικής τεχνολογίας, η κυβέρνηση Τρούμαν απάντησε με αύξηση του πυρηνικού οπλοστασίου των ΗΠΑ και έδωσε το πράσινο φως για την κατασκευή της βόμβας υδρογόνου. Η λυσσαλέα αντίδραση του Οπενχάιμερ στην υδρογονοβόμβα ως πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας τον Οκτώβριο του 1949 ήταν που έφερε τις τελικές κατηγορίες για υπόγειες σχέσεις του με τη Μόσχα. Ο «πατέρας της υδρογονοβόμβας» Έντουαρντ Τέλερ εκμυστηρεύτηκε στο FBI το 1952 ότι παρά το γεγονός ότι ο ίδιος δεν το πίστευε (φυσικά!), «πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι ο Οπενχάιμερ αντιτάσσεται στην ανάπτυξη της βόμβας υδρογόνου ακολουθώντας ρητές εντολές από τη Μόσχα»! Αλλά και αργότερα, το 1954, στη δίκη-παρωδία του Οπενχάιμερ, η κατάθεση του Τέλερ υπήρξε καταλυτική: «Θα προτιμούσα να δω τα ζωτικά συμφέροντα αυτής της χώρας σε χέρια που καταλαβαίνω καλύτερα και συνεπώς εμπιστεύομαι περισσότερο». Το αποτέλεσμα είναι γνωστό: ο Τέλερ κέρδισε και έφτιαξε την υδρογονοβόμβα του, αλλά εξοστρακίστηκε από την πλειονότητα των συναδέλφων του για το υπόλοιπο της ζωής του… Κι έτσι τον επόμενο χρόνο ο Οπενχάιμερ παύτηκε από κάθε εμπλοκή με το πυρηνικό πρόγραμμα των ΗΠΑ, οι άδειες εισόδου του στα ερευνητικά κέντρα ανακλήθηκαν και το όνομά του κηλιδώθηκε όσο λίγα. Από την ακροαματική διαδικασία της δίκης του ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών ξεπήδησε ως τραγικός ήρωας της αμερικανικής Αριστεράς, παρά το γεγονός ότι είχε εξαναγκαστεί να δώσει ονόματα συνεργατών και φίλων του για κομμουνιστική εμπλοκή. Ο ίδιος εντατικοποίησε τη δημόσια κριτική του στην αμερικανική κυβέρνηση και μέσω ομιλιών και άρθρων του, συνιστούσε διαφάνεια και ειλικρίνεια στα πυρηνικά προγράμματα, ώστε να γνωρίζει ο λαός τους κινδύνους από τη χρήση των πυρηνικών όπλων. Αν και οι συντηρητικές δυνάμεις των Ρεπουμπλικανών (ανέβηκαν στην εξουσία το 1953) είχαν ήδη αποφασίσει να τον εξουδετερώσουν. Τη νέα σταυροφορία καταρράκωσης της προσωπικότητάς του ανέλαβε από τον Μάιο του 1953 ο νέος πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, Λιούις Στράους, εν μέσω της αντικομουνιστικής υστερίας του μακαρθισμού. Η «ιερά εξέταση» του Οπενχάιμερ άρχισε την παραμονή των Χριστουγέννων του 1953, όταν τερματίστηκε η άδειας πρόσβασής του σε διαβαθμισμένο κυβερνητικό υλικό, με το σκεπτικό ότι αποτελούσε κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ! Αντί να παραιτηθεί, όπως τον συμβούλευσαν φίλοι και οικείοι, δέχθηκε να υποστεί την ταπείνωση των ακροάσεων που εξέθεσαν δημόσια όλη τη ζωή του, προσωπική και επαγγελματική, θεωρώντας λανθασμένα και αφελώς πως θα δικαιωνόταν από την ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Στις 23 Μαΐου 1954, το διοικητικό συμβούλιο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας αποφάσισε να μην ανανεώσει την άδεια ασφαλείας του Οπενχάιμερ. Τα πρακτικά της μυστικής ακρόασης-δίκης αφέθηκαν να διαρρεύσουν στον Τύπο και αργότερα εκδόθηκαν σε έναν τόμο 993 σελίδων, αναγκάζοντας τον Αϊνστάιν να δηλώσει αηδιασμένος ότι η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας έπρεπε να μετονομαστεί σε «Συνωμοσία Ατομικής Εξολόθρευσης». Στα 50 του πια, ο Οπενχάιμερ έδειχνε σαφώς γηραιότερος, αν και ήταν τώρα το οικουμενικό σύμβολο μιας νέας κατάστασης της επιστήμης, συζητώντας για τα πρωτόγνωρα προβλήματα ηθικής συνείδησης που προέκυπταν από την τεράστια ισχύ των νέων όπλων μαζικής καταστροφής. Ο ίδιος εγκατέλειψε το Μπέρκλεϊ και ανέλαβε κατόπιν διευθυντής του περίφημου Ινστιτούτου Προωθημένων Σπουδών του Πρίνστον, βρίσκοντας εκεί όχι μόνο τον Αϊνστάιν, αλλά και πολλούς ακόμα καθιερωμένους επιστήμονες. Αν και ως θύμα του γερουσιαστή Μακάρθι, το όνομά του ήταν πια κηλιδωμένο ως εκεί που δεν έπαιρνε. Ο Οπενχάιμερ έχασε μεν από τα δαιδαλώδη μονοπάτια της εξουσίας, αλλά για τους περισσότερους επιστήμονες και το κοινό έγινε μάρτυρας και σύμβολο μιας ολόκληρης εποχής. H ψηλόλιγνη φιγούρα του και το μόνιμο τσιγάρο στο χέρι του έγιναν τόσο αναγνωρίσιμα στις ΗΠΑ όσο και η εικόνα του Αϊνστάιν. Και έπρεπε να περιμένει η Αμερική μέχρι το 1961 ώστε να αρχίσει μια δειλή προσπάθεια μερικής αποκατάστασής του, όπως η βράβευσή του το 1963 με την ανώτατη διάκριση που μπορεί να απονείμει η Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας, το Βραβείο Ενρίκο Φέρμι. Ως το επιφανέστερο θύμα της αντικομουνιστικής υστερίας που χτύπησε τις ΗΠΑ την περίοδο του μακαρθισμού, ο Οπενχάιμερ δεν κάμφθηκε από την ενορχηστρωμένη απόπειρα καταβαράθρωσής του. Συκοφαντήθηκε, διώχθηκε, υπονομεύθηκε, κι όλα αυτά επειδή είχε διλήμματα ως προς τα όρια των επιστημονικών ανακαλύψεων, αν και ήταν η προσωπική του συνείδηση που τον ταλαιπώρησε περισσότερο από την κυβερνητική επίθεση που δέχτηκε. Αυτή η υπαρξιακή αγωνία του για τη χρήση των επιστημονικών τομών δεν κλόνισε βέβαια ποτέ τη βαθιά πίστη του στην αξία της αναζήτησης της αλήθειας σε όλες τις μορφές της, επιστημονικές και ανθρώπινες. Λίγοι έχουν πασχίσει τόσο παθιασμένα να συμβάλουν στην αποτροπή μελλοντικών συμφορών, αν και μετά τον θάνατό του η ζωή του καλύφθηκε από νέο πέπλο αντιθέσεων, μύθου και μυστηρίου.

Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ άφησε την τελευταία του πνοή στις 18 Φεβρουαρίου 1967, χτυπημένος από καρκίνο του λάρυγγα. Η ζωή του ενσάρκωσε το σύμβολο της τραγωδίας του σύγχρονου πυρηνικού φυσικού. Η διαχρονική κληρονομιά του Οπενχάιμερ δεν θα μπορούσε να συνοψιστεί καλύτερα από τη γνωστή του ρήση: «H επιστήμη δεν είναι το παν, αλλά η επιστήμη είναι όμορφη»… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr