Τον έχουν αποκαλέσει «ρομαντικό της καταστροφής», ενώ αν πιστέψουμε τον πρωτεργάτη του ρωσικού σοσιαλισμού Αλεξάντρ Χέρτσεν, ο Μπακούνιν «ήταν ένας Κολόμβος χωρίς Αμερική, και μάλιστα χωρίς κανένα πλοίο»!
Όταν λοιπόν ο ρωσικός αναρχισμός αναδυόταν ως μια ακόμα πιο εξτρεμιστική συνιστώσα στο πλαίσιο του επαναστατικού κινήματος, ο Μπακούνιν ήταν το μεγάλο του όνομα, προφήτης και θεμελιωτής ταυτόχρονα, ένας θεωρητικός τόσο γνωστός στους κύκλους του εργατικού κινήματος και των ριζοσπαστών διανοουμένων της Ευρώπης όσο και το αντίπαλο δέος του, ο Καρλ Μαρξ.
Η σύγκρουση των δύο κορυφαίων μορφών της πολιτικής φιλοσοφίας φάνταζε αναπόφευκτη, με τον εξέχοντα ρώσο επαναστάτη και πολιτικό συγγραφέα να είναι διαχρονικά ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της πρώτης φάσης του αναρχικού κινήματος (του 19ου αιώνα δηλαδή).
«Δεν είμαι κομμουνιστής, γιατί ο κομμουνισμός συγκεντρώνει και απορροφά όλες τις δυνάμεις της κοινωνίας στα χέρια του κράτους», δήλωνε εμφατικά ο Μπακούνιν το 1868 στην Πρώτη Διεθνή στη Βέρνη, με τον εμβρόντητο Μαρξ να τον ακούει από τα έδρανα: ήταν η πρώτη πράξη μιας ρήξης που θα δίχαζε μια για πάντα το ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα και θα κατέληγε τόσο στην αποπομπή του Μπακούνιν και των αναρχικών του από τη Διεθνή Ένωση Εργατών όσο και στο οριστικό διαζύγιο των δύο σοσιαλιστικών τάσεων.
Ο Μπακούνιν, άνθρωπος περισσότερο της πράξης και της δράσης παρά της θεωρητικής κατεύθυνσης, συμμετείχε στις λαϊκές εξεγέρσεις του Παρισιού (1848) και της Δρέσδης (1849), κερδίζοντας στα οδοφράγματα τον σεβασμό των εργατών, με την πυρετώδη δράση του εξεγερμένου αυτού αριστοκράτη να τον μετατρέπει σε κορυφαία ενσάρκωση του αναρχικού ιδεώδους…
Πρώτα χρόνια
Ο Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς Μπακούνιν γεννιέται στις 30 Μαΐου 1814 (με το νέο ημερολόγιο) στη ρωσική επαρχία, ως γιος γαιοκτήμονα και βετεράνου διπλωμάτη. Ως γόνος αριστοκρατικής οικογένειας λοιπόν, προοριζόταν για ανώτερη στρατιωτική καριέρα, κάτι που θα τον φέρει από νωρίς στη στρατιωτική ακαδημία πυροβολικού της Αγίας Πετρούπολης.
Ολοκληρώνοντας τη φοίτησή του, τοποθετείται σε πυροβολαρχία στα πολωνικά σύνορα. Ο ίδιος νιώθει ωστόσο εγκλωβισμένος στην απομονωμένη ρωσική ύπαιθρο και κλείνεται σιγά-σιγά στον εαυτό του, παραμελώντας τα στρατιωτικά του καθήκοντα. Παρά το γεγονός ότι ο διοικητής του τον λυπήθηκε και τον απάλλαξε από τις καθημερινές αγγαρείες, για τον νεαρό Μπακούνιν ο μόνος δρόμος ήταν η λιποταξία.
Κι έτσι το 1835 εγκαταλείπει το πόστο του και επιστρέφει στη γενέτειρά του, γλιτώνοντας μόλις και μετά βίας τη σύλληψη με τη μεσολάβηση των επαφών του πατέρα του. Την επόμενη χρονιά, ο Μπακούνιν θα βρεθεί στη Μόσχα και θα ριχτεί με τα μούτρα στη μελέτη του γερμανικού πνεύματος, καταφέρνοντας σιγά-σιγά να ενταχθεί στους λογοτεχνικούς κύκλους των διανοουμένων της πόλης.
Για τα επόμενα πέντε χρόνια θα αφιερωθεί στην εκμάθηση των γερμανικών, για να μπορεί να διαβάζει από το πρωτότυπο Καντ, Χέγκελ και Φίχτε, πριν ριχτεί με ψυχή και καρδιά στην επαναστατική περιπέτεια…
Γυροβολιά στην Ευρώπη και φυλακίσεις
Το 1842 θα βρει τον Μπακούνιν στο Βερολίνο, όπου θα έρθει σε επαφή με το κίνημα των λεγόμενων Νέων Εγελιανών και θα δημοσιεύσει ένα από τα πρώτα του πύρινα μανιφέστα, αναγορεύοντας την εγελιανή διαλεκτική σε επαναστατικό εργαλείο. Ο λόγος του ακολουθούσε μεν την πεπατημένη του Χέγκελ, ήταν ωστόσο σαφώς πιο ριζοσπαστικός.
Στο τέλος μάλιστα του εν λόγω μανιφέστου, ο Μπακούνιν συλλαμβάνει τη ρήση που θα γινόταν το διαχρονικό σλόγκαν του αναρχικού κινήματος: «Το πάθος για την καταστροφή είναι και δημιουργικό πάθος»! Ο επαναστατικός του λόγος όμως δεν έμεινε χωρίς απάντηση, καθώς του διαμηνύθηκε από τη Ρωσία να επιστρέψει άρον-άρον στη χώρα του. Η άρνηση του Μπακούνιν να επιστρέψει του στέρησε το διαβατήριό του…
Αφού πέρασε για λίγο από Βέλγιο και Ελβετία, το 1848 θα βρει τον θεωρητικό στο Παρίσι, όπου θα έρθει σε επαφή με τους γάλλους και γερμανούς σοσιαλιστές, αλλά και με πολλούς διανοούμενους εμιγκρέδες. Εκεί θα γνωρίσει τα άλλα μεγάλα ονόματα της πολιτικής πρωτοπορίας του καιρού, τον Προυντόν και τον Μαρξ, αρχίζοντας να συλλαμβάνει προοδευτικά τους όρους της κοινωνικής επανάστασης που ευαγγελιζόταν.
Ο Μπακούνιν, άνθρωπος της δράσης, θα συμμετέχει στην παρισινή επανάσταση του 1848 και θα κάνει μια αποτυχημένη απόπειρα να οργανώσει ένα μυστικό επαναστατικό δίκτυο για τη λαϊκή εξέγερση στην Πράγα. Κατόπιν, μετακινήθηκε στα ανατολικά, με την ελπίδα να μεταδώσει τις φλόγες της επανάστασης στην Πολωνία και τη Γερμανία. Στην τελευταία θα γράψει το πρώτο του σημαντικό πολιτικό μανιφέστο, το «Κάλεσμα στους Σλάβους», καταγγέλοντας την αστική τάξη ως ξοφλημένη αντεπαναστατική δύναμη και καλώντας τον επαναστατημένο αγρότη να γίνει ο κύριος μοχλός της εξέγερσης.
Πάντα αεικίνητος, όταν θα ξεσπάσει η επανάσταση στη Δρέσδη το 1849, ο Μπακούνιν θα είναι και πάλι εκεί στα οδοφράγματα! Αυτή τη φορά βέβαια δεν θα αποφύγει τη σύλληψη: οι σαξονικές αρχές τον παραδίδουν στην Αυστρία και αφού παραμείνει για ένα διάστημα φυλακισμένος, εκδίδεται στη Ρωσία: ο Μάιος του 1851 θα τον βρει έγκλειστο σε φυλακές της Αγίας Πετρούπολης, όπου και θα συγγράψει την περίεργη και μυστηριώδη «Ομολογία» του (που πολλοί βέβαια έκαναν λόγο για επιβεβλημένη απολογία), με τον ίδιο να παραμένει έγκλειστος για τα επόμενα 6 χρόνια. Η υγεία του επιδεινώθηκε ανεπανόρθωτα από τις άθλιες συνθήκες κράτησης, έχοντας χάσει μάλιστα τα δόντια του από το σκορβούτο.
Και όταν τελικά απελευθερώθηκε το 1857, τον περίμενε η Σιβηρία! Εκεί θα παραμείνει μέχρι το 1861, όταν θα καταφέρει τελικά να αποδράσει από τον στενό κλοιό του τοπικού κυβερνήτη και θα επιβιβαστεί παράνομα σε αμερικανικό πλοίο που πήγαινε στην Ιαπωνία.
Αφού παραμείνει για ένα διάστημα στον Νέο Κόσμο και δηλώσει την πρόθεσή του να πάρει την αμερικανική υπηκοότητα, θα καταλήξει τελικά πίσω στην Ευρώπη, αυτή τη φορά στην Αγγλία…
Η περίοδος της Αγγλίας και η σύλληψη του αναρχισμού
Όντας στο Λονδίνο, ο Μπακούνιν θα επανασυνδεθεί με τους ρώσους επαναστάτες ηγέτες και θα ριχτεί με τα μούτρα στη μάχη για την ελευθερία του ρωσικού και σλαβικού πληθυσμού. Δεν έχει συλλάβει ακόμα πλήρως τις αρχές της αναρχίας, αν και η επαναστατική του ζέση θα τον απομακρύνει σταδιακά από τη σκέψη των άλλων ρώσων εμιγκρέδων. Στο Λονδίνο δημοσιεύει πάντως τον «Συναγερμό της Επανάστασης», ένα από τα γνωστότερα δοκίμιά του, στο οποίο σκιαγραφεί πρώιμα τις αναρχικές του ιδέες.
Ο ακραίος αυτός ριζοσπάστης της νεότερης γενιάς των ρώσων σοσιαλιστών θα μπαρκάρει αμέσως για τη Βαλτική όταν θα ξεσπάσει η πολωνική εξέγερση στις αρχές του 1863, δεν θα καταφέρει ωστόσο να φτάσει στον προορισμό του. Αντ’ αυτού, αποβιβάζεται άκαρπος στη Σουηδία και στις αρχές του 1864 μετακινείται στην Ιταλία, όπου θα παραμείνει τα επόμενα 4 χρόνια και θα καταλήξει στις βασικές αρχές της αναρχικής θεωρίας του, την οποία θα υποστηρίξει με θέρμη για το υπόλοιπο της ζωής του…
Η ιδέα της αναρχικής επανάστασης
Διακηρύσσοντας ότι «καμία θεωρία, κανένα σύστημα, κανένα βιβλίο δεν πρόκειται να σώσουν τον κόσμο», ο Μπακούνιν παρήγγειλε «τη διεθνή αλληλεγγύη των εργαζομένων κάθε επαγγέλματος και κάθε χώρας», δηλαδή «των εργατικών μαζών κάθε γλώσσας και κάθε έθνους». Είχε πια συλλάβει τις αρχές του οικουμενικού αναρχισμού, τις οποίες αποτύπωσε στην περίφημη μπροσούρα του «Θεός και Κράτος», απογοητευμένος καθώς ένιωσε από την αποτυχία της πολωνικής εξέγερσης.
Έτσι άρχισε να εξυφαίνει ένα περίπλοκο δίκτυο, εν μέρει αληθινό εν μέρει φανταστικό, μυστικών επαναστατικών εταιρειών, αν και η τελευταία αυτή περίοδος της ζωής του σημαδεύτηκε από την ξακουστή κόντρα του με τον Μαρξ: ήταν το 1868, εγκατεστημένος πλέον στη Γενεύη, όταν πήρε μέρος στην Πρώτη Διεθνή, μια ομοσπονδία κομμάτων της εργατικής τάξης, με τη θεωρητική του ρήξη με τον Μαρξ να αποκαλύπτεται στις πλήρεις διαστάσεις της.
Το πράγμα θα κλιμακωνόταν στο συνέδριο του 1872 στη Χάγη, όπου ο Μαρξ θα καταφέρει να πείσει άπαντες για τη διαγραφή του Μπακούνιν και των αναρχικών του από τη Διεθνή! Δύο από τα μείζονα κείμενα του Μπακούνιν, η «Κνουτογερμανική Αυτοκρατορία και η Κοινωνική Επανάσταση» (1871) και το «Κρατισμός και Αναρχία» (1873) αντανακλούν άμεσα τη σύγκρουσή του με τον Μαρξ. Και βέβαια ο αναρχισμός του Μπακούνιν πήρε την τελική του μορφή ως αντίθεση στον κομμουνισμό του Μαρξ…
Τελευταίες περιπέτειες
Ο διανοητής Μπακούνιν δεν ήταν όμως συστηματικός φιλόσοφος, αφήνοντας πολλές από τις θέσεις του ημιτελείς, κι αυτό γιατί θεωρούσε τον εαυτό του πρακτικό επαναστάτη και «όχι φιλόσοφο ούτε εφευρέτη συστημάτων όπως ο Μαρξ». Αρνιόταν να αναγνωρίσει την ύπαρξη προκαθορισμένων ιστορικών νόμων και πίστευε αντίθετα ότι οι άνθρωποι διαμορφώνουν οι ίδιοι τη μοίρα τους: «Δεν πιστεύω σε κανένα σύστημα, είμαι ένας κυνηγός της αλήθειας», συνήθιζε να λέει. Πάντα ωστόσο κατέληγε στην ίδια σταθερά, την απόρριψη κάθε μορφής εξουσίας και επιβολής, και αυτή είναι η πυρηνική σύλληψη του αναρχικού πιστεύω του Μπακούνιν.
Τα τελευταία χρόνια του, τα οποία τα πέρασε πάμφτωχος στην Ελβετία, ο Μπακούνιν κυκλοφόρησε πολλές προκηρύξεις, σχεδιάζοντας πάντα μυστικές επαναστατικές οργανώσεις. Η υγεία του επιδεινωνόταν βέβαια μέρα με τη μέρα, τα οικονομικά του προβλήματα οξύνονταν και η επιβίωση αυτού και της συζύγου του εξαρτιόταν πια αποκλειστικά από τη γενναιοδωρία των λιγοστών φίλων του. Ποτέ όμως δεν έχασε την ικανότητά του να ανανεώνει τις επαναστατικές του πεποιθήσεις!
Παρά την κάκιστη κατάσταση της υγείας του, συμμετείχε σε άλλη μια εξέγερση, αυτή τη φορά στην Μπολόνια, επέστρεψε ωστόσο για άλλη μια φορά απογοητευμένος στην Ελβετία και εγκαταστάθηκε στο Λουγκάνο και αργότερα τη Βέρνη. Ο Μιχαήλ Μπακούνιν δεν έπαψε ποτέ να δραστηριοποιείται στο ριζοσπαστικό κίνημα της Ευρώπης, μια πορεία που ανέκοψε μόνο ο θάνατος, σε νοσοκομείο της Βέρνης την 1η Ιουλίου 1876.
Ο Πιοτρ Κροπότκιν σημείωσε κάποτε ότι η τεράστια επίδρασή του στους ριζοσπαστικούς κύκλους οφειλόταν περισσότερο στην επιρροή που ασκούσε ο Μπακούνιν ως μια «ηθική προσωπικότητα παρά ως μια πνευματική αυθεντία». Του πιστώνεται εξάλλου ότι προέβλεψε ήδη από το 1873 με ακρίβεια τη λεγόμενη «δικτατορία του προλεταριάτου», με τη σταλινική περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης να τον δικαιώνει ιστορικά.
Ο συναγωνιστής του στην εξέγερση της Δρέσδης, ο διαπρεπής μουσικός Ρίχαρντ Βάγκνερ, έλεγε για τον Μπακούνιν: «Οτιδήποτε τον αφορούσε ήταν εκπληκτικό, ήταν γεμάτος πρωτόγονη ορμή και δύναμη», ενώ ο σοσιαλιστής πιονέρος Αλεξάντερ Χέρτζεν δεν έκρυβε τον θαυμασμό του, παρά τις θεωρητικές έριδες: «Αυτός ο άνθρωπος δεν γεννήθηκε κάτω από ένα συνηθισμένο άστρο, αλλά κάτω από έναν κομήτη»…
Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr
