«Έτοιμο» είναι το Αρχαίο Θέατρο Μήλου, μετά τις εργασίες αποκατάστασης που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια στο μνημείο. Όπως έγινε γνωστό από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, το Σάββατο 9 Ιουλίου, στις 7 μμ., θα πραγματοποιηθεί η επίσημη απόδοση του έργου «Ανάδειξη Αρχαίου Θεάτρου Μήλου», παρουσία της γ.γ. του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, Μαρίας Βλαζάκη και του Περιφερειάρχη Νοτίου Αιγαίου, Γιώργου Χατζημάρκου. Θα ακολουθήσει μικρή μουσική εκδήλωση, καθώς και η θεατρική παράσταση «Ο διάλογος των Μηλίων», που αποτελεί την κεντρική εκδήλωση του δήμου Μηλίων.

Το μαρμάρινο θέατρο, παρά το γεγονός ότι έχει ερευνηθεί μερικώς καθώς το μεγαλύτερο τμήμα του είναι ακόμη θαμμένο κάτω από τις επιχώσεις και τις ξερολιθιές, είναι ένα από τα καλύτερα σωζόμενα αρχαία θεατρικά οικοδομήματα στις Κυκλάδες. Πρόκειται για πολυτελές έργο της ρωμαϊκής περιόδου (1ος – 4ος αι. μ.Χ.), η κατασκευή του οποίου πρέπει να ήταν τμηματική και μακρόχρονη, με πιθανές φάσεις αναδιαμόρφωσης. Aποτελεί αξιόλογο δείγμα θεατρικού οικοδομήματος της εποχής του, με χαρακτηριστικά που απαντούν στα ρωμαϊκά και «εκρωμαϊσμένα» θέατρα των ανατολικών επαρχιών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο τύπος των οποίων διαμορφώθηκε με πρότυπο το ελληνικό θέατρο.

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες στο θέατρο, πραγματοποιήθηκαν τα έτη 1816 και 1817 από τον Γερμανό αρχιτέκτονα Carl Haller von Hallerstein, ο οποίος έφερε στο φως τμήματα του κοίλου και του προσκηνίου, καθιστώντας το μνημείο αξιοθέατο και σημείο αναφοράς για τους ξένους ταξιδιώτες που περιηγούνταν στα ερείπια της αρχαίας πόλης. Ο Haller αγόρασε το θέατρο για λογαριασμό του διαδόχου και μετέπειτα βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α’, ο οποίος επισκέφθηκε τη Μήλο το 1836, έκανε, με τη σειρά του, ανασκαφή και, στη συνέχεια, δώρισε το μνημείο στον γιο του, τον βασιλιά της Ελλάδας, Όθωνα.

Συστηματικές ανασκαφικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν την περίοδο 1990-1995 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, κατά τη διάρκεια των οποίων τεκμηριώθηκε η συνέχεια του κοίλου στο πρανές, αποκαλύφθηκε η ορχήστρα-αρένα, τμήματα του σκηνικού οικοδομήματος, καθώς και η πλευρική είσοδος στο δυτικό ανάλημμα.

Περιορισμένες ανασκαφές διενεργήθηκαν επίσης, την περίοδο 2010-2015, με αφορμή τις εργασίες του έργου «Ανάδειξη αρχαίου Θεάτρου Μήλου», αποκαλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος των καταλοίπων του σκηνικού οικοδομήματος, καθώς και τα κατάλοιπα υπόγειου ταφικού θαλάμου της ελληνιστικής περιόδου κάτω από το δάπεδο της αρένας.

Η παύση της λειτουργίας του τοποθετείται στον 4ο αι. μ.Χ., οι χώροι του όμως συνέχισαν να χρησιμοποιούνται ως κατοικίες ή εργαστήρια έως το τέλος του 6ου/αρχές του 7ου αι. μ.Χ., με μετασκευές στις οποίες έγινε χρήση του δομικού υλικού του μνημείου. Στους χρόνους αυτούς ανήκουν οι ανοιγμένοι στα τοιχώματα της αρένας τάφοι, πιθανόν και τα δύο ασβεστοκάμινα, τα οποία κατασκευάστηκαν στην ορχήστρα και το προσκήνιο, και φαίνεται ότι λειτούργησαν για αρκετούς αιώνες. Ακόμη και όταν το θέατρο εγκαταλείφθηκε οριστικά, συνέχισε να προμηθεύει οικοδομικό υλικό στους κατοίκους του νησιού.

Στη σύγχρονη ζωή της Μήλου, το θέατρο της αρχαίας πόλης αρχίζει να παίζει ενεργό ρόλο από το 1930, όταν στον χώρο του οργανώθηκε επίδειξη πάλης. Έκτοτε και μέχρι το 2000, φιλοξένησε κατά καιρούς μαθητικούς αθλητικούς αγώνες, ερασιτεχνικές και επαγγελματικές παραστάσεις αρχαίου δράματος, αλλά και μουσικές εκδηλώσεις. Ωστόσο, οι σημαντικές φθορές που προκλήθηκαν στην πορεία των χρόνων επέβαλαν τη διακοπή της παραχώρησής του.

Με στόχο την προστασία του μνημείου και την επανένταξή του στην πολιτιστική ζωή του νησιού, εκπονήθηκε το 2009 μελέτη αποκατάστασής του με χρηματοδότηση του Γ’ Κ.Π.Σ. Στη συνέχεια, το έργο «Ανάδειξη αρχαίου θεάτρου Μήλου» εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007-2013, που υλοποιήθηκε τα έτη 2010-2015 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, με επίβλεψη των αναστηλωτικών εργασιών από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων. Στο πλαίσιο του έργου, διαμορφώθηκε το άμεσο περιβάλλον του θεάτρου, τεκμηριώθηκε και συντηρήθηκε το τμήμα που έχει αποκαλυφθεί έως σήμερα, αποκαταστάθηκε η μορφή της ορχήστρας, του κάτω μέρους του κοίλου και της πρόσοψης του προσκηνίου με αναστηλωτικές επεμβάσεις και συμπληρώσεις νέων μαρμάρινων μελών, ενώ με την ανασύνθεση διακοσμημένων αρχιτεκτονικών μελών στη σωζόμενη επιφάνεια του τοίχου της σκηνής, δίνεται μια ιδέα της άλλοτε μνημειώδους σκηνικής πρόσοψης. Η επίσκεψη και χρήση του μνημείου είναι ασφαλής και η μορφή του αναγνώσιμη και κατανοητή από τους επισκέπτες.

Το μνημείο βρίσκεται στην αρχαία πόλη της Μήλου, η οποία δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά. Κτισμένη σε εντυπωσιακή και στρατηγικής σημασίας θέση, στην ανατολική πλευρά της στενής εισόδου στον μεγάλο κόλπο του νησιού, η πόλη κατοικήθηκε αδιάλειπτα από τον 9ο αι. π.Χ. έως τον 6ο/7ο αι. μ.Χ., γνώρισε ακμή και ευημερία, ενώ δραματικός σταθμός στην ιστορία της υπήρξε ο αφανισμός της από τους Αθηναίους το 416 π.Χ. και η εγκατάσταση Αθηναίων κληρούχων έως τις αρχές του 4ου αι. π.Χ., οπότε επαναπατρίστηκαν όσοι από τους κατοίκους της επέζησαν.